Türkiye Sahası Ağızlarındaki Ekmek Adlarının Yapı Bakımından Sınıflandırılması

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 10, 65 - 100, 25.03.2025

Songül Erdoğan , Aslihan Turgut Deniz

Öz

Türk beslenme kültüründe ekmek büyük bir yer tutar. Ekmeği ana besin maddesi olarak gören Türk insanı diğer gıdaları da katık olarak görmüştür. Özellikle yerleşik hayata geçişle birlikte tarım kültürünün yaygınlaşması ve farklı tahılların üretilmesi ile ekmekte kullanılan hammaddeler de farklılıklar göstermiştir. Kullanılan malzemedeki çeşitlilik, tüketildiği yerler, pişirme süresi, ekmeğin niteliği ve daha birçok sebep ekmekle ilgili kavramların zenginleşmesine yol açmıştır. Bu çalışmada Türkiye sahası ağızlarında geçen ekmek adlarının yapı bakımından sınıflandırılmasına yer verilmiştir. Bu bağlamda 254 ekmek adı yapısı bakımından değerlendirilmiştir. Ekmek adı türetilirken Türçede sıfat tamlaması ve belirtisiz isim tamlaması yoluyla terim türetmenin yaygın olduğu görülmüştür. Türkiye Türkçesi ağızlarındaki ekmekle ilgili söyleyiş biçimlerinin Dîvânü Lügati’t Türk ile paralellikler gösterdiği tespit edilmiştir. Ekmekle ilgili adlandırmada yufka ekmekle ilgili kavramların diğer ekmek türlerine göre daha çok olduğu, yufka ekmeğin Türk kültüründeki yerinin diğer ekmek türlerine göre daha baskın olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ekmek, gastronomi, ağızlar, mutfak terimleri

CLASSIFICATION OF BREAD NAMES IN THE DIALECTS OF TURKEY IN TERMS OF STRUCTURE

Öz

Bread has a big place in Turkish dietary culture. Considering bread as the main foodstuff, Turkish people also considered other foods as additives. Especially with the transition to settled life, the spread of agricultural culture and the production of different cereals, the raw materials used in bread have also differed. The diversity in the materials used, the places where it is consumed, the cooking time, the quality of the bread and many other reasons have led to the enrichment of the concepts related to bread. In this study, the classification of bread names in terms of structure in the dialects of Turkey is given. In this context, 254 bread names were evaluated in terms of structure. While deriving the name of bread, it was seen that it is common to derive terms through adjective phrase and unspecified noun phrase in Turkish. It has been determined that the ways of saying bread in Turkish dialects of Turkey show parallels with Dîvânü Lügati't Türk. It has been concluded that the concepts related to phyllo bread are more common than other types of bread, and the place of phyllo bread in Turkish culture is more dominant than other types of bread.

Anahtar Kelimeler

Bread, gastronomy, dialects, culinary terms, nomology

Kaynakça

• Acar, E.(2015). Kastamonu Yöresi Söz Varlığı. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Ak, Z.(2020). Adana İli Aladağ İlçesi Ağız İncelemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Van.
• Akkuş, P. (2022). Ahlat İlçesine Bağlı Seyrantepe Köyü, Çatalağzı Köyü ve Uludere Köyü Ağızları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Van.
• Alan, N. (2022). Ermenek Yörük Ağzı. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Atmaca, E. (2017). Antalya İli Korkuteli İlçesi ve Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayduttu Çevik, S. (2022). Ceyhan İlçesi Ağızları (İnceleme- Metinler- Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Konya.
• Bayrak İşcanoğlu, İ. (2007). Eldivan İlçesi (Çankırı) Ağzı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara.
• Bayraktar, F. S. (2000). Kayseri Merkez İlçe Ağzı (Metin-Gramer-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Edirne.
• Bayoğlu, A. (2014). “Erzurum’da Lavaş (Acem Ekmeği)”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 53: 163-186.
• Bozkurt, D. (2019). Ardahan İli Posof İlçesi Ağzı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Kars.
• Bozyiğit, A. E. (1998). Ankara İli Ağzı Sözlüğü. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Buran, A. (1997). Keban, Baskil, ve Ağın Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Buran, A.; İlhan, N. (2008). Elazığ Yöresi Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bülbül, G. (2007). Balıkesir Bigadiç Ağzı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Balıkesir.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun Yayınları.
• Çakıcı, E. (2023). Ardahan İli Posof İlçesi Ağzı Söz Varlığı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ardahan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ardahan.
• Çakır, A. (2010). Kırklareli Mutfağı. Ankara: Kırklareli Valiliği Yayını.
• Çakır, A. (2020). İzmir İli Ödemiş- Kiraz- Beydağ İlçeleri Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çelik, A. (2018). Yalova İli Yerli Ağzı (İnceleme-Metinler-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Bursa.
• Demir, N. (2006). Tokat İli ve Yöresi Ağızları. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Demir, N. (2006). Trabzon ve Yöresi Ağızları II, III. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Demir, N., Aydoğdu, Ö. (2009). Giresun İli ve Yöresi Ağızları. Giresun: Giresun Valiliği Yayınları.
• Demir, N. (2013). Ankara Örneğinde Ağızların Belgelenmesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Derleme Sözlüğü (Cilt I-XII) (1963-1982). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Demirkaya, E. G. (2021). Kars Arpaçay ve Akyaka Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Kars.
• Dinçer Bahadır, Ş. (2022). Bergama Kozak Yöresi Ağzı. Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Doğan, M. (2012). Aksaray ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Kayseri.
• Erbaşı, Y. (2019). Ardahan İli Damal İlçesi Ağzı (İnceleme-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Edirne.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgalı Mahmud Dîvânu Lugâti’t- Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdoğan, F. (2007). Şuhut ve Yöresi Ağızları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Afyonkarahisar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Afyon.
• Erdoğan, S. (2012). Niğde Merkez ve Bor İlçesi Ağzı (Giriş-İnceleme-Metinler-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Kayseri.
• Erten, M. (2011). Diyarbakır Ağzı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erkoyuncu, N. (2006). Konya İli Çumra ve Karapınar İlçelerinde Türkmen Yemekleri ve Yemek Kültürü Üzerine Bir Araştırma. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Konya.
• Eryiğit, C. (2014). Gölhisar Ağzı (Giriş-İnceleme-Metinler-Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Isparta.
• Gök, M. (2022). Osmaniye İli Ağızları ve Söz Varlığı I-II. Ankara: Grafiker Yayıncılık.
• Gösterir, İ. (2020). Çorum Yöresi Ağızları Sözlüğü. Çorum: Çorum Belediyesi Yayınları.
• Gülensoy, T. (1988). Kütahya ve Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T., Buran A. (1992). Tunceli Yöresi Ağızlarından Derlemeler. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gülensoy, T., Buran A. (1994). Elazığ Yöresi Ağızlarından Derlemeler 1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T., (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. C.1-2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülseren, C. (2021). Malatya İli Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2020). Uşak İli Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Günay, T. (2003). Rize İli Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Günşen, A. (2019). Kırşehir ve Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güzel, F. (2019). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Yapım Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İlaslan, Ö. (2005). Adana İli Yüreğir ve Yöresi Göçmen Ağzı (İnceleme-Metinler-Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Kayseri.
• İlker, A. (2017). Manisa Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kalkan, E. (2021). Gümüşhane, Kelkit Söğütlü Ağzı. İstanbul: DBY Yayınları.
• Kanaç, I. (2010). Denizli’nin Babadağ İlçesi Ağzı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Denizli.
• Kanar, M. (2018). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
• Karaoğlu, S. (2018), Türetimlikler, Türkiye Türkçesi II Biçimbilgisi. Erdoğan Boz (Ed.), (s. 185-252) içinde. Ankara: Gazi Kitabevi,.
• Kesten, F. (2013). Sivas Sözlüğü. Sivas: Buruciye Yayınları.
• Kılınç, G. (2009). Bolu İli Seben İlçesi Ağzı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kurt, B. (2020), “Somut Olmayan Kültürel Miras Unsurrlarından Yöresel Yiyecekler: Kınalı Ekmek”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C.13., S.29: 20-32.
• Kürüm, M. (2021). Bayburt ve Yöresi Ağızları (Giriş-İnceleme-Metinler-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Elazığ.
• Mutlu, H. K. (2008). Balıkesir İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük). Yayımlanmış Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara.
• Oğuz, Ö.; Aykanat, N.; Karagöz, A. (2006). Kentler ve İmgesel Yemekler 2. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayını.
• Ölçücü, H. Ç. (2020). Çanakkale İli Yerli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Bursa.
• Özden, M. (2015). Bilecik İli Ağız İncelemesi (Ses ve Şekil Bilgisi-Metinler- Söz Varlığı). Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Özek, F. (2016), Kemaliye Ağzı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Özgen, M. (2016). Tokat Zile Acısu Köyü Monografisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: İstanbul.
• Paçacıoğlu, B. (2016). VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayıncılık.
• Parlak Kalkan, G. (2022). Kilis Yöresi Söz Varlığı. İstanbul: Eğitim Yayınevi.
• Sinan, A. T. (1992). Akçadağ, Doğanşehir ve Darende Ağızları (Fonetik ve Morfolojik İnceleme). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Elazığ.
• Şenol, S. (2021). Ardanuç – Artvin (Merkez) – Posof – Şavşat – Yusufeli Ağızlarında Türkçe Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şirin, H. (2020). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taş, B. (2019). Denizli Çal İlçesi Selcen Köyü Ağzının Fonolojik ve Morfolojik Açıdan İncelenmesi (Dizin-Sözlük). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü: İstanbul.
• Tekin, F., Cantürk, S. (2018). Giresun ve Yöresi Ağız Sözlüğü. İstanbul: Arı Sanat Yayınları.
• Tekin, Y. (2017). Eski Türkçe Cümle Yapılarının Modern Türkçenin Ağızlarında Kullanımı: Bursa- Boğazköy Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Entstitüsü, İstanbul.
• Telli, B., Bulduk, B. (2018), Adıyaman İli ve Yöresi Ağızları Söz Varlığı. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünal, Ö. (2008), Yozgat Yöresel Kelimeler Sözlüğü. Ankara: Yozgat Dernekler Federasyonu Yayınları.
• Veli, H. (2022). Eski Uygurlarda Yerleşik Yaşam Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Yapıcı, A. İ. (2013). Aydın ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Muğla.
• Yavaş, G. (2016). İç Anadolu Bölgesi Ağızlarında Ev, Mutfak, Tarım ve Hayvancılık Terimleri Sözlüğü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Kültür Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Yazıcı, S. (2006). Dörtyol Ağzı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Van.
• Yıldırım, M. (2007). Ankara Beypazarı İlçesi Ağzı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara.
• Yıldız, O. (2021). Isparta Merkez İlçe Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Zülfikar, H. (2021). Bitlis Halk Ağzı ve Kültürü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.