-من الإنسان الذي يطور التكنولوجيا إلى الإنسان الذي تطوره التكنولوجيا -التدخل الجيني في التنمية البشرية من منظور فقهي وأخلاقي

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 1, 40 - 79, 23.06.2023

Ülfet Görgülü Çevirmen: Mustafa Hamza

Öz

منذ اليوم الذي بدأت فيه قصة الإنسان على الأرض، أنتج هذا الإنسان أدوات مختلفة عن طريق التدخل في الطبيعة من أجل البقاء على قيد الحياة وتسهيل َ حياته، ومن ث ّم وضع الأسس الأولى للتكنولوجيا الحديثة. في هذه العملية التي تمتد من الأدوات الأكثر بدائية في التاريخ البشري القديم، مثل المسامير ً والعجلات إلى أنظمة الكمبيوتر والذكاء الاصطناعي اليوم- أبدع الإنسان عددا لا يُ َ حص ً ى من الاختراعات، وشهد تطورا لا يكاد يُ ّ صدق في التكنولوجيا، حتى ًّ إنه أصبح اليوم في حدود الإمكان تطوير الإنسان جسدي ًّ ا وعقليا، من خلال تقنية الجينات المتقدمة. تجاوزت القضية الأهداف التي تبدو بريئة في اتخاذ مبادرات لمنع الناس من الإصابة بالمرض، وعلاج الأمراض التي يتعرضون لها، وتحقيق ً حياة أكثر صحة وازدهارا، إلى بحث عن الخلود على الأرض وتوقع حياة أبدية. فالقدرة على التدخل في الحمض النووي (DNA) البشري بسهولة عن طريق تقنيات تحرير الجينات مثل (CRISPR-Cas9) حملت معها مشكلات معقدة متعددة الوجوه تحتاج إلى دراستها من الناحية الفقهية، بمقدار ما تحتاج إلى بحثها من منظور الأخلاق والفلسفة والقانون. وهذه الدراسة ركزت بشكل خاص على استخدام تقنية التحرير الجيني من أجل التنمية، وتهدف إلى تقييمها من منظور فقهي. فتطرقت الدراسة في البداية إلى المناقشات الأخلاقية حول هذا الموضوع، ثم عملت على رسم إطارها على محور الفقه.

Anahtar Kelimeler

التكنولوجيا الحيوية, التدخل الجيني, CRISPR-Cas9, تطوير الإنسان, تصميم الطفل, الفقه, الخلق

Teknoloji Geliştiren İnsandan Teknolojinin Geliştirdiği İnsana -Genetik Müdahale ile İnsan Geliştirmeye Etik ve Fıkhî Bakış-

Öz

İnsanoğlu yeryüzü hikâyesinin başladığı günden itibaren varlığını sürdürebilmek ve hayatını kolaylaştırmak üzere tabiata müdahale ile çeşitli aletler üretmiş, böylece modern teknolojinin ilk temellerini atmıştır. Kadim insanlık tarihinin çivi, tekerlek gibi en ilkel araçlarından günümüzün bilgisayar ve yapay zekâ sistemlerine uzanan bu süreçte sayısız icat gerçekleştirilmiş, teknolojide akıl almaz gelişime tanık olunmuştur. Öyle ki günümüzde ileri düzey gen teknolojileri ile insanın fiziksel ve mental olarak geliştirilmesi mümkün hale gelmiştir. Mesele, insanın hastalanmasını önleyici girişimlerde bulunma, maruz kalınan hastalıkları tedavi ederek daha sağlıklı ve müreffeh bir hayat yaşamayı gerçekleştirme gibi masum görünen amaçların çok ötesine geçip yeryüzünde ölümsüzlük arayışı ve sonsuz bir yaşam beklentisine dönüşmüş haldedir. CRISPR-Cas9 benzeri gen düzenleme teknikleriyle insan DNA’sına kolaylıkla müdahale edilebilir olması ahlâkî, felsefî, hukukî olduğu kadar fıkhî açıdan da ele alınmayı gerektiren çok yönlü ve karmaşık sorunları beraberinde getirmiştir. Bu çalışma özellikle gen düzenleme teknolojisinin geliştirme amaçlı kullanımına odaklanmış, konuyu fıkhî perspektiften değerlendirmeyi hedeflemiştir. Önce konuyla ilgili etik tartışmalara temas edilmiş, ardından fıkıh ekseninde bir çerçeve çizilmeye çalışılmıştır

Anahtar Kelimeler

Biyoteknoloji, Genetik Müdahale, CHRISPR-Cas9, İnsan Geliştirme, Tasarım Bebek, Fıkıh, Etik

Kaynakça

• Agar, Nicholas, “Liberal Eugenics”, Public Affairs Quarterly 12/2 (1998): 137-155.
• Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Allhoff, Fritz-Lin, Patrick-Moor, James-Weckert, John, “Ethics of Human Enhancement: 25 Questions & Answers”, Studies in Ethics, Law, and Technology 4/1 (2010): 1-49.
• el-Âmidî, Seyfeddîn, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, thk. Abdürrezzâk Afîfî, Beyrût: el-Mektebetü’l-İslâmî, t.y.
• Âmine, Muhtâl, et-Te’tîru’l-kânûnî li’l-ameli’t-tıbbî ale’l-cînûmi’l-beşerî, Cezayir: Vizâratü’t-Ta’lîmü’l-Âlî ve’l-Bahsü’l-İlmî, 2017.
• Annas, George J., “The Mythology of CRISPR”, Science 354/6309 (2016): 189.
• Annas, George J.-Andrews, Lori B.-Isasi, Rosario M., “Protecting the Endangered Human: Toward an International Treaty Prohibiting Cloning and Inheritable Alterations”, American Journal of Law and Medicine 28/2-3 (2002): 151-178.
• Bağdâdî, Ebu’l-Vefâ Ali b. Akîl, el-Vâdıh fî usûli’l-fıkh, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1999.
• Bardakçı, Tayyibe-Ertin, Hakan, “İnsanı Geliştirme Tartışmalarına Biyoetik Bir Bakış”, Kutadgubilig Felsefe Bilim Araştırmaları 41 (Mart 2020): 31-52.
• Baylis, Françoise, Altered Inheritance-CRISPR and the Ethics of Human Genome Editing, London: Harvard University Press, 2019.
• BBC News Türkçe, “Dünyanın en zengin yüzde 1’lik kesiminin serveti yüzde 99’un toplamına eşit”, Erişim 25 Temmuz 2022, https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160117_oxfam_zengin
• Breton, David Le, Bedene Veda, çev. Aziz Ufuk Kılıç, İstanbul: Sel Yayınları, 2016.
• Brokowski, Carolyn-Adli Mazhar, “CRISPR Ethics: Moral Considerations for Applications of a Powerful Too”, Journal of Moleküler Biology 431 (2019): 88-101.
• Buhârî, Alâuddîn Abdülaziz Ahmed, Keşfü’l-esrâr şerhu Usûli’l-Pezdevî, I-IV, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, ts.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil, el-Câmi‘u’s-sahîh, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Buhûtî, Mansur b. Yûnûs, Keşşâfu’l-kınâ an metni’l-iknâ, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.
• Carroll, Dana-Charo, R. Alta, “The Societal Opportunities and Challenges of Genome Editing”, Genome Biology 16 (2015): 242.
• Cedî’, Abdullah b. Yusuf, “Buhûsu ilmi’l-cînûm fî dav’i nusûsi’l-kitâbi ve’s-sünneti: Kırâeten fıkhıyyeten makâsıdıyye”, Tebeyyün 7/27 (2019): 75-105.
• CNN, “Black people in the UK four times more likely to die from Covid-19 than white people, new data shows”, Erişim 27 Temmuz 2022.
• CNN, “Coronavirus hitting some African American communities extremely hard”, Erişim 27 Temmuz 2022.
• Cribbs, Adam P.-Perera, Sumeth M. W., “Science and Bioethics of CRISPR-Cas9 Gene Editing: An Analysis Towards Separating Facts and Fiction”, Yale Journal of Biology and Medicine 90/4 (2017): 625-634.
• Çağrıcı, Mustafa, “Adalet (Ahlâk)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1/341-343, İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Daniels, Norman, “Normal Functioning and the Treatment-Enhancement Distinction”, Cambridge Quarterly of Healthcare Ethics 9/3 (2000): 309-322.
• ed-Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer, es-Sünen, Beyrût: 2004.
• ed-Dihlevî, Şah Veliyyullah, Hüccetullâhi’l-bâliğa, çev. Mehmet Erdoğan, İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Doudna, Jeniffer A.-Charpentier, Emmanuelle, “The New Frontier of Genome Engineering with CRISPR-Cas9”, Science 346/6213 (2014): 1077-86.
• Doudna, Jennifer A.-Sternberg, Samuel H., Gen Düzenlemenin Evrime Hükmeden İnanılmaz Gücü: Yaratılıştaki Çatlak, çev. Mehmet Doğan, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları 2018.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘as, es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Hanîfe, Nu’mân b. Sâbit, el-Fıkhu’l-ekber, Birleşik Arap Emirlikleri: Mektebetü’l-Furkân, 1999.
• el-Fetâva’l-Hindiyye, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Fukuyama, Francis, İnsan Ötesi Geleceğimiz: Biyoteknoloji Devriminin Sonuçları, çev. Çiğdem Aksoy Fromm, Ankara: ODTÜ Yayıncılık, 2003.
• Gazzâlî, Ebû Hamîd Muhammed b. Muhammed, el-Mustasfâ min ‘ilmi’l-usûl, I-II, thk. Muhammed Abdüsselam Abduşşâfiî, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Ghaly, Mohammed, “Islamic Ethical Perspectives on Human Genome Editing”, Spring 35/3 (2019): 45-48.
• Görgülü, Ülfet, İnsan Genomuna Müdahale Etik Tartışmalar, Fıkhi Yaklaşımlar, Ankara: TDV Yayınları, 2021.
• Greely, Henry T., “CRISPR’d Babies: Human Germline Genome Editing in the He Jiankui Affair”, Journal of Law and the Biosciences 6 (2019): 111-183.
• Green, Ronald M., Babies By Design: The Ethics of Genetic Choice, London: Yale University Press, 2007.
• Gyngell, Christopher Bowman-Smart, Hillary-Savulescu, Jullian, “Moral Reasons To Edit The Human Genome: Picking Up From The Nuffield Report”, Journal Medical Ethics 45 (2019): 514-523.
• Habermas, Jürgen, İnsan Doğasının Geleceği, çev. Kaan H. Ökten, İstanbul: Everest Yayınları, 2003.
• Harris, John, Enhancing Evolution: The Ethical Case For Making People Better, USA: Princeton University Press, 2007.
• Hatîb, Mu'taz, “Mine’l-mukârabeti’l-fıkhıyye ile’l-mukârabeti’l-ahlâkıyye: el-ictihâdi’l-muâsıru ve’l-cînûm numûzecen”, Journal of Islamic Ethics 3 (2019): 90-127.
• Hökelekli, Hayati, “Fıtrat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 13/47-48, İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Hughes, James, Citizen Cyborg: Why Democratic Societies Must Respond to the Redesigned Human of the Future, USA: Cambridge Westview Press, 2004.
• Human Genome Editing: Science, Ethics and Governance, National Academies of Sciences, Engineering and Medicine (NASEM) (Washington DC: National Academies Press, 2017): 119.
• Human Genome Editing: Science, Ethics and Governance, National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine (NASEM), Washington DC: National Academies Press, 2017.
• Isa, Noor Munirah-Zulkifli, Nurul Atiqah-Man, Saadan, “Islamic Perspectives on CRISPR/Cas9-Mediated Human Germline Gene Editing: A Preliminary Discussion”, Science and Engineering Ethics 25/108 ( 2019): 309-323.
• İbn Abdilber, Cemâlüddîn en-Nemerî, et-Temhîd, thk. Mustafa b. Ahmed Muhammed Abdülkebîr el-Bekrî, I-XXIV, Mağrib: Vizâretü Umûmi’l-Evkâf, 1387.
• İbn Âşur, Muhammed Tâhir, Makâsıdü’ş-şerîati’l-İslâmiyye, thk. Muhammed Tâhir Meysâvî, Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1999.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebû Bekir, İ'lâmü’l-muvakkıîn an Rabbi’lâlemîn, thk. Muhammed Abdüsselam İbrahim, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd, es-Sünen, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem, Lisânü’l-Arab, Beyrût: Dâru Sâdır, 2004.
• Jotterand, Fabrice, “Beyond Theraphy and Enhancement: The Alternation Of Human Nature”, NanoEthics 2/1 (Springer 2008): 15-23.
• Karadâğî, Ali Muhyiddîn-Ali Yûsuf Muhammedî, Fıkhu’l-kadâyâ’t-tıbbiyyeti’l-muâsıra, Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2006.
• Karaman, Hayreddin-Çağrıcı, Mustafa-Dönmez, İbrahim Kâfi-Gümüş, Sadrettin, Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, Ankara: DİB Yayınları, 2006.
• Karârâtü’l-Mecma'i’l-fıkhî li Râbıtati’l-âlemi’l-İslâmî, (1998): 9-15.
• el-Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd, Bedâiu’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘, I-IX, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kass, Leon R., “Ageless Bodes, Happy Souls: Biotechnology and the Pursuit of Perfection”, The New Atlantis 1 (2003): 9-28.
• Kınalızâde Ali Çelebi, Ahlâk-ı Alâî, haz. Mustafa Koç, İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• Koplin, Julian J.-Gyngell, Christopher-Savulescu, Jullian, “Germline Gene Editing and the Precautionary Principle”, Bioethics 34 ( 2020): 49-59.
• el-Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, el-Câmi’ li-Ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Muhammed İbrâhim Hafnâvî, Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1994.
• Kurzweill, Ray, İnsanlık 2.0: Tekilliğe Doğru Biyolojisini Aşan İnsan, çev. Mine Şengel, İstanbul: Alfa Yayınları, 2018.
• Locke, Larry G., “The Promise of CRISPR for Human Germline Editing and the Perils of Playing God”, The CRISPR Journal 3/1 (2020): 27-31.
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Kitâbü’t-Tevhîd, thk. Fethullah Halîf, Mısır: Dâru’l-Câmiâti’l-Mısriyye, ty.
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Te’vîlâtü ehli’s-sünne, thk. Mecdî Bâselûm, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mecmeu’l-Fıkhi’l-İslâmiyyi’d-Düvelî, “Karâru bi Şe’ni’l-Verâseti ve’l-Hendeseti’l-Verâsiyyeti ve’l-Cînûmi’l-Beşeriyyi”, Erişim 27 Temmuz 2022. http:// www.iifa-aifi.org/2416.html
• Mecmeu’l-Fıkhi’l-İslâmiyyi’d-Düvelî, “Karâru bi Şe’ni’l-Cînûmi’l-Beşerî ve’l-Hendeseti’l-Hayeviyyeti’l-Müstakbeliyyeti”, Erişim 27 Temmuz 2022. https://www. iifa-aifi.org/5197.html
• Meilaender, Gilbert, “Human Dignity: Exploring and Explicating the Council’s Vision”, Human Dignity and Bioethics: Essays Commissioned by the President’s Council on Bioethics (Washington DC: 2008): 252-277. Erişim 21 Temmuz 2022. https://bioethicsarchive.georgetown.edu/pcbe/reports/human_dignity/chapter11.html
• Muslim Council of Britain Response to the Nuffield Council on Bioethics with Respect to Genome Editing, The Muslim Council of Britain: 21 May 2016.
• Müslim, İbnü’l-Haccâc el-Kuşeyrî, el-Câmiu’s-sahîh, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• en-Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî, es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî, el-Minhâc şerhu Sahîhi Müslim b. el-Haccâc, Beyrût: Dâru’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrût 1392/1972.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî, Kitâbü’l-Mecmû şerhu’l-Mühezzeb, thk. Muhammed Necib Mutîî, Cidde: Mektebetü’l-İrşâd, ty.
• Nuffield Council on Bioethics, Naturalness.2015. http://nuffieldbioethics.org/ project/naturalness (erişim 22.07.2022)
• O’connell, Mark, Makine Olmak, çev. Öznur Karakaş, İstanbul: Domingo Yayınları, 2018.
• Ranisch, Robert, “Germline Genome Editing Versus Preimplantation Genetic Diagnosis: Is There a Case in Favour of Germline Interventions?”, Bioethics 34 (2020): 60-69.
• Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn, Mefâtîhu’l-gayb, Beyrût: Dâru’l-Fikr, 2002. Report of the IBC on Updating Its Reflection on the Human Genome and Human Rights (Paris: 2015): 1-30.
• Reysunî, Ahmed, “et-Ta'kîbü’l-evvel ale’l-bahs: İlmü’l-cînûm min manzûri’l-İslâmî et-Tesâulâti’l-asîra”, Tebeyyün 7/27 (2019): 153-159.
• Rodriguez, Eduardo, “Ethical Issues in Genome Editing Using Crispr/Cas9 System”, Journal Clinic Research Bioethics 7 (2016): 266.
• Sandel, Michael J., The Case Against Perfection: Ethics in the Age of Genetic Engineering, USA: The Belknap Press of Harvard University Press, 2007.
• Sarıkaya, Berat, Genlere Müdahale-İlahi Kader İlişkisi ve Doğurduğu Bazı Teolojik Problemler, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Erzurum: 2013.
• Savulescu, Jullian, “Genetic Interventions and the Ethics of Enhancement of Human Beings”, The Oxford Handbook of Bioethics, ed. Bonnie Steinbock, USA, 2009.
• Segers, Seppe-Mertes, Heidi, “Does Human Genome Editing Reinforce or Violate Human Dignity?”, Bioethics 34/1 (2020): 33-40.
• es-Serahsî, Şemsü'l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed, el-Mebsût, Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1993.
• es-Serahsî, Şemsü'l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed, el-Usûl, Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, ty.
• Shabana, Ayman, “Transformation of the Concept of the Family in the Wake of Genomic Sequencing: An Islamic Perspective”, Islamic Ethics and the Genome Questio, ed. Mohammed Ghaly, Leiden: Koninklijke Brill NV, 2019.
• eş-Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ, el-Muvâfakât fî usûli’l-ahkâm, Beyrût: Dâru’l-Fikr, t.y.
• eş-Şevkânî, Muhammed Ali b. Muhammed, Fethu’l-kadîr, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2002.
• et-Taberî, Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân, Beyrût: Dâru’l-Fikr, 2001.
• et-Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ, es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Tom L. Beauchamp-James F. Childress, Biyomedikal Etik Prensipleri, çev. M. Kemal Temel, İstanbul: BETİM Yayınları, 2017.
• Wert, Guido de vd., “Responsible Innovation in Human Germline Gene Editing: Background Document to the Recommendations of ESHG and ESHRE”, European Journal of Human Genetics 26/4 (2018): 450-470.