KELÂMCI ve FIKIHÇI USUL GELENEKLERİNE İLİŞKİN BAZI ELEŞTİREL MÜLÂHAZALAR

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 2, 234 - 277, 29.12.2023

Mürteza Bedir Çevirmen: Mustafa Hamza

Öz

Bu makale, kelamcılar ile fakihlerin yöntemi olmak üzere iki fıkıh usûlü yöntemi arasındaki meşhur ayrıma eleştirel bir bakış geliştirmeyi amaçlamaktadır. Yazar, modern dönemde fıkıh usulü disiplininin doğası ve işlevine dair algıda radikal bir kırılma yaşandığını ve bu algı değişiminin içtihat kavramına oldukça farklı bir anlam ve rol atfedilmesinin bir sonucu olarak ortaya çıktığını savunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yeni Fıkıh Usulü, İçtihad, Fıkıh Usulünün Doğası ve İşlevi

بعض الملاحظات النقدية المتعلقة بتقليدََي المتكلمين والفقهاء في أصول الفقه

Öz

يهدف هذا البحث إلى تقديم نظرة نقدية للتفريق المعروف بين منهجَي أصول الفقه، وهما: منهج الفقهاء ومنهج المتكلمين. يرى الباحث أن تصور طبيعة أصول الفقه ووظيفته تعرضا في العصر الحديث لانقطاع جذري، وأن مرد هذا التحول في التصور هو إسناد معنى ودور جديدين لمفهوم الاجتهاد. يهدف هذا البحث إلى إلقاء نظرة نقدية على الطريقة التي يتعامل بها هذا النوع الأدبي الذي يسميه الباحث "مؤلفات أصول الفقه الجديدة"، مع منهجَي أصول الفقه: (منهج المتكلمين ومنهج الفقهاء) الموجودين عبر التاريخ. تنطلق الدراسة من افتراض حدوث انكسار كبير في النظرة إلى طبيعة علم أصول الفقه في العصور الأخيرة التي تُدعَى "الفترة الحديثة". وتزعم أن المؤلفات الجديدة تختلف اختلافًا كب رًيًا عن التصور الكلاسيكي في وصف المنهجين، وأن مرد هذا الاختلاف يعود إلى المعنى الجديد والأدوار الجديدة المسندة في العصر الحديث إلى الاجتهاد في العلوم الإسلامية عامة، وفي أصول الفقه على وجه الخصوص.

Anahtar Kelimeler

أصول الفقه الحديثة, الاجتهاد, وظيفة أصول الفقه وطبيعته

Kaynakça

• Ahmed İbrahim Bek, İlmu usûli’l-fıkh, Kahire: Dâru’l-Ensâr, 1357/1939.
• Bedir, Murteza, “Fıkıh to Law: Secularization through Curriculum”, Islamic Law and Society, 11/3 (2004): 378-401.
• Bedir, Murteza, “Hanefi Mezhebinin Abbasi Bağdat’ında Yükselişi ve Zayıflaması”, İslam Medeniyetinde Bağdat (Medinetü’s-Selam) Uluslararası Sempozyum, ed. İsmail Safa Üstün, İstanbul: İFAV, 2011, I, s. 621-32.
• Bedir, Murteza, “Interplay of Sufism Law and Theology: An Early Eleventh Century Example”, El Sufismo y las normas del Islam. Trabajos del IV Congreso International de Estudios Jutidicos Islâmicos: Derecho y Sufismo, ed. Alfonso Carmona, Murcia: Editora Regional de Murcia, 2006: s. 15-34 [İspanyolca]; s. 253-70 [İngilizce].
• Bedir, Murteza, “İslâm Düşünce Geleneğinde Naklî İlim Kavramı ve İbn Haldûn”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 15 (2006): 11-15.
• Bedir, Murteza, “Mâtürîdî Fıkıh Usulü: Gerçek mi? Kurgu mu?”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik: Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, ed. İlyas Çelebi, İstanbul: İFAV, 2012: s. 412-20.
• Bedir, Murteza, Buhara Hukuk Okulu: Vakıf Hukuku Bağlamında 10.-13. Yüzyıl Orta Asya Hanefi Hukuku Üzerine Bir İnceleme, İstanbul: Edam Akademik Kitaplığı, 2010.
• Bedir, Murteza, Early Development of Hanafi Usul al-Fiqh (Legal Theory), (doktora tezi, Manchester University, 1999).
• el-Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî, Ahkâmü’l-Kur’ân, thk. M. es-Sâdık Kamhâvî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1405/1985.
• el-Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Ruknüddîn Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf et-Tâî en-Neysâbûrî, el-Burhân fî usûli’l-fıkh, thk. Abdülazîm ed-Dîb, Doha: Câmiatü Katar, 1978.
• ed-Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Muhammed b. Ömer b. İsa, Takvîmü’l-edille, thk. Halîl Muhyiddîn el-Meys, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2001.
• Ebû Zehra, Muhammed, İslam Hukuk Metodolojisi: Fıkıh Usûlü, çev. Abdülkadir Şener, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1973, 1979; Ankara: Fecr Yayınları, 1986.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafa, Usûlü’l-fıkh, Kahire: Dâru’l-Fikri’l- Arabî, 1377/1958.
• Erdem, Sami, Tanzimat Sonrası Osmanlı Hukuk Düşüncesinde Fıkıh Usulü Kavramları ve Modern Yaklaşımlar (doktora tezi, Marmara Üniversitesi SBE, 2003).
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî, el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl, thk. Hamza b. Züheyr Hâfız, Cidde: Şirketü’l-Medîneti’l-Münevvere li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr, 1413/1993.
• el-Hallâf, Abdülvehhâb, İlmu usûli’l-fıkh, Kahire: Mektebetü’d-Da‘veti’l-İslâmiyye, ts. el-Hallâf, Abdülvehhâb, İslâm Hukuk Felsefesi, çev. Hüseyin Atay, Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1973, 1985.
• Hudarî, Muhammed b. Afîfî el-Bâcûrî, Usûlü’l-fıkh, Kahire: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l- Kübrâ, 1389/1969.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahman b. Muhammed el-Muhadramî el-Mağribî et-Tûnisî, el-Mukaddime, thk. Halîl Şehhâde, Beyrut: Dâru’l- Fikr, 1421/2001.
• İbnü’s-Sâ‘âtî, Ebü’l-Abbâs Muzafferuddîn Ahmed b. Ali b. Tağlib el-Ba‘lebekkî el-Bağdâdî, Nihâyetü’l-vusûl ilâ ilmi’l-usûl, thk. Sa‘d b. Azîz b. Mehdî es-Sülemî, Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1418.
• İltaş, Davut, Fıkıh Usulünde Mütekellimîn Yönteminin Delâlet Anlayışı, İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Johnston, David, “A Turn in the Epistemology and Hermeneutics of Twentieth Century Usul al-fiqh”, Islamic Law and Society, 11/2 (2004): 233-82.
• Köksal, A. Cüneyt – İbrahim Kâfi Dönmez, “Usûl-i Fıkıh”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XLII, 201-10.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyin b. Abdülkerîm, Usûlü’l-fıkh, İstanbul: Matba‘atü’ş-Şirketi’s-Sahâfiyyeti’l-Osmâniyye, 1308.
• er-Râzî, Ebû Abdullah (Ebü’l-Fazl) Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin et-Taberistânî, el-Mahsûl fî ilmi’l-usûl, thk. Tâhâ Câbir Feyyâz el-Alvânî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1992.
• er-Râzî, Ebû Abdullah (Ebü’l-Fazl) Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin et-Taberistânî, Menâkıbü’l-İmâm eş-Şâfi‘î, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ, Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1406/1986.
• es-Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdülcabbâr et-Temîmî el-Mervezî, Kavâtı‘u’l-edille fî usûli’l-fıkh, thk. Abdullah b. Hâfız b. Ahmed el-Hakemî, Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1419/1998.
• es-Semerkandî, Ebû Bekir Alâüddîn Muhammed b. Ahmed Ebî Ahmed, Mîzânü’l- usûl fî netâici’l-ukûl, thk. Abdülmelik Abdurrahman es-Sa‘dî, Bağdat: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’d-Dîniyye, 1407/1987.
• es-Serahsî, Ebû Bekir Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed, Usûlü’l-fıkh, thk. Ebü’l- Vefâ el-Afgânî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1993.
• Seyyid Bey, Usul-i Fıkıh Dersleri I, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1328-1329. Seyyid Bey, Usul-i Fıkıh Dersleri II, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1330 (haz. Selçuk Camcı - Haydar Yıldırım, İstanbul: Işık Akademi Yayınları, 2011).
• Seyyid Bey, Usul-i Fıkıh: Medhal, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333 (haz. Selçuk Camcı, İstanbul: Işık Akademi Yayınları, 2011).
• Şa‘bân, Zekiyyüddîn, Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî, Beyrut: Dâru’l-Kütüb, 1971.
• Şaban, Zekiyyüddin, İslâm Hukuk İlminin Esasları: Usulü’l-fıkh, çev. İbrahim Kâfi Dönmez, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ilk bs. 1990.
• Türker, Ömer, “Ebû Zeyd ed-Debûsî’de Varlık ve Bilgi İlişkisi Bakımından Ruh Meselesi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 20 (2008): 39-58.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdullah et-Türkî el-Mısrî, el-Bahru’l-muhît, thk. Ömer Süleyman el-Eşkar, Kuveyt: Vizâratü’l- Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1992.
• Zeydân, Abdülkerîm, el-Vecîz fî usûli’l-fıkh, Beyrut: Müessesetü Kurtuba, 1987.
• Zeydân, Abdülkerim, Fıkıh Usulü: İslâm Hukuku, çev. Ruhi Özcan, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1979; İstanbul: İFAV, 1993.
• Zubaida, Sami, Law and Power in the Islamic World, London: I. B. Tauris & Co., 2003.