NASLARIN MAKÂSIDÎ YORUMUNUN İMKÂNI, SINIRLARI ve SORUNLARI

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 2, 278 - 327, 29.12.2023

Ahmet Yaman Çevirmen: Mustafa Hamza

Öz

İslam’ın ana kaynakları olan Kur’an ve Sünnet’te yer alan herbir amelî hükmün lafzî bir ifade biçimi olmakla birlikte bu lafzî ifadenin, aslında o hükümle hedeflenen amacı gerçekleştirme aracı olduğu, ilk dönemlerden itibaren dillendirilen bir husustur. Hz. Peygamber’den (s.a.) sonra gerek sahabe ve tâbiûn gerekse müctehid imamlar dönemlerinde öne çıkan kurucu zihinler, bu lafız-gaye ilişkisini hep göz önünde bulundura gelmişlerdir.
Fıkhî mezheplerin teessüs ve istikrarından sonra, bilinen ilmî, tarihî ve toplumsal sebeplerle bir mezhep çerçevesi ve sistematiği içinde fıkıh faaliyeti yürüten âlimler döneminde bu dengeli ilişki, nassın ya da başka bir ifadeyle normun lafzı lehine bozulmuştur. Burada kullandığımız “bozulma” yargısı, tabiatıyla gayenin ve maksadın artık hiç dikkate alınmadığı anlamına gelmemektedir. Her yetkin âlim, makâsıd-ı şeria gerçeğinin farkındadır ama ne var ki, bunu hüküm üretim süreçlerinde kurucu imamlarda olduğu nispette devreye alma hususunda onlar kadar cesur değildir.
İslam dünyasının her bakımdan geri kaldığı ve yeni bir silkinişe azmettiği 19. ve takip eden 20. yüzyılda ise makâsıd fikri farklı bir nitelik kazanmıştır. Geçmiş dönemlere göre daha çok seslendirilir olmuş, birçok etkili kişi ve kuruluş nezdinde gerek fıkhî düşüncenin gerekse hüküm koyma işleminin merkezî kavramı gibi telakki edilmeye başlanmıştır. Fakat bu defa da yer yer lafzı hiçe sayan, soyut maksatları illet kabul eden ve müçtehidi form ve gelenekten azad eden bir boyuta evrilmiştir.
Nasları anlama ve yorumlama teorisi olan fıkıh usûlü ilmi ile Müslümanların tarihi boyunca süre gelen hüküm üretme pratikleri göz önüne alındığında her iki yöntemin de tek başına sağlıklı olmadığı söylenebilir. Zira birincisi kuru bir formalizm yani şekilcilik diğeri ise aşkın iradeyi tarihe hapseden bir rölativizm yani izafilik ve serbestlik sonucunu doğurur. Bu makale, makâsıd merkezli içtihad ve yorum faaliyetinin imkânı, sorunları ve sınırlarına dair bir tahlil denemesinde bulunmayı hedefleyecektir.

Anahtar Kelimeler

Nass, Makâsıd, Fıkıh Usulü, İçtihad

التفسير المقاصدي للنصوص: الإمكانيات والحدود والمشكلات

Öz

إن ممّا يجري ذكره منذ العصور الأولى، أن كلّ حُكم عملي في القرآن والسنة بوصفهما المصدرين الأساسيين للإسلام، إلى جانب كونه تعب رًيًا لفظيًّا عن ذلك الحكم- هو في الحقيقة وسيلةٌ لتحقيق المراد من ذلك الحكم. والعقول المؤسِّسة التي برزت بعد النبي محمد (ص)، سواء في عصر الصحابة أو التابعين أو الأئمة المجتهدين، كانت دائمًا تأخذ بالحسبان هذه العلاقة بين اللفظ والغاية.
بعد ظهور المذاهب الفقهية واستقرارها، اختلَّت هذه العلاقة المتوازنة لمصلحة لفظ النص، أو بتعبير آخر، لمصلحة لفظ الحكم، في عهد العلماء الذين قاموا بنشاطاتهم الفقهية في إطار منهجي لمذهب معين، لأسباب علمية وتاريخية واجتماعية معروفة. وحكم "الاختلال" الذي استخدمناه هنا، لا يعني بطبيعة الحال أن الغاية والمقصد لم يعد يؤخذ بعين الاعتبار على الإطلاق، فكل عالم مؤهَّل يدرك حقيقة مقاصد الشريعة، لكنه يفتقر إلى الشجاعة التي كان يملكها الأئمة المؤسِّسون في عمليات إنتاج الأحكام.
وعندما ظهر تخلف العالم الإسلامي في جميع مناحي الحياة، ودبّت فيه محاولات النهضة في القرن التاسع عشر ومطالع القرن العشرين؛ اكتسبت فكرة المقاصد ماه ةًيً مختلفة. فأصبحت أعلى صوتًا مقارنة بالعهود السابقة، وبدأت تتبوّأ موقعها بوصفها مفهومًا مركزيًّا في التفكير الفقهي وعمليات الحكم على حدٍّ سواءٍ عند كثير من الشخصيات والمؤسسات المؤثرة. ولكنها تطورت هذه المرة إلى بعدٍ يتجاهلُ الاعتبار اللفظي في بعض الأحيان، ويعدّ المقاصدَ المجرَّدةَ علّةً بحد ذاتها، ويجرِّدُ المجتهدَ من الشكل والتقليد.
وعند النظر إلى علم أصول الفقه بحكم كونه نظريةَ فهمِ النصوصِ وتفس رِيِها، وإلى تطبيقات المسلمين في إنتاج الأحكام على مر العصور؛ يمكن القول: إن أيًّا من المنهجين ليس سل مًيًا بمفرده، فبينما ينتج الأول الشكلية الجافة، ينتج الآخر نوعًا من الإضافية والحرية، أو النسبية التي تحبس الإرادة المتعالية في التاريخ. هذه الدراسة محاولة لتحليل إمكانات الاجتهاد والتفسير القائم على مركزية المقاصد وحدوده ومشكلاته.

Anahtar Kelimeler

النص, المقاصد, أصول الفقه, الاجتهاد

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî, el-Müsned, İstanbul, 1981.
• Ali, Cum‘a, el-Medhal, Kahire, 1996.
• Auda, Jasser (Avde, Câsir), Maqasid al-Shariah as Philosopby of Islamic Law. A Systems Approach, UK 2008; Türkçe çevirisi: İslam Hukuk Felsefesi (çev. M. Çiftkaya), İstanbul 2016.
• Bardakoğlu, Ali, “Tabii Hukuk Düşüncesi Açısından İslâm Hukukçularının İstihsân ve İstılah Görüşü”, EÜİFD, sy: 3 (1986): 111-138.
• Berki, Ali Himmet, Hukuk Mantığı ve Tefsir, Ankara 1948.
• el-Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Ali, es-Sünenü’l-kübrâ, Haydarabad, 1925.
• Boynukalın, Ertuğrul, İslam Hukukunda Gaye Problemi (doktora tezi, 1998), Marmara Üniversitesi SBE.
• Bruhl, H. Levy, Hukuk Sosyolojisi (çev. H. Dilli), İstanbul 1991.
• el-Bûtî, Muhammed Saîd Ramazan, Davâbitü’l-maslaha fi’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye, Beyrut, 1982.
• el-Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî, Ahkâmü’l-Kur’ân, Beyrut, 1993.
• el-Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî, el-Fusûl fi’l-usûl, thk. Uceyl Câsim en-Neşemî, Kuveyt, 1986-1989.
• el-Cüveynî, Ebü’l-Me‘âlî Ruknüddîn Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf et-Tâî en-Neysâbûrî, el-Burhân fî usûli’l-fıkh, thk. Abdülazîm ed-Dîb, Kahire, 1400.
• Çağıl. Orhan Münir, Hukuk Başlangıcı Dersleri, İstanbul 1963.
• Çobanoğlu, Rahmi, “François Gény ve Hadsî Hukuk”, İÜHFM, XXX/1-2 (1964): 264-280.
• Çobanoğlu, Rahmi, Hukukla Gaye Problemi, İstanbul 1964.
• Dönmez, İbrahim Kâfi, “İslâm Hukukunda Müctehidin Naslar Karşısındaki Durumu İle Modern Hukuklarda Hâkimin Kanun Karşısındaki Durumu Arasında Bir Mukayese”, MÜİFD, sy: 4 (1986): 23-51.
• Dönmez, İbrahim Kâfi, “Kur’an’ın Anlaşılmasında Hukuk Felsefesi ve Metodolojisi İncelemelerinin Katkısı”, Fıkıh Usulü İncelemeleri, İstanbul 2014, s. 85-94.
• ed-Düreynî, Fethî, el-Menâhicü’l-usûliyye fi’l-ictihâd bi’r-re’y fi’t-teşrî‘i’l-İslâmî, Beyrut, 1997.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafa, Usûlü’l-fıkh, Kahire: Dâru’l-Fikri’l- Arabî, ts. Edis, Seyfullah, Medeni Hukuka Giriş ve Başlangıç Hükümleri, Ankara 1993.
• Erdoğan, Mehmet, “İslam Hukukunun Dinamizmi, Esneklik ve İkame Kurumlar”, İslâm Fıkhının Dinamizmi, Bursa 2006.
• Erturhan, Sabri, “Hırsızlıkta Nisabın Güncellenmesi Konusunda Bir Deneme”, İHAD, sy 28 (2016): 263-277.
• el-Fâsî, Muhammed Allâl, Makâsıdü’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye ve mekârimühâ, Beyrut, 1993.
• Fazlurrahman, İslam ve Çağdaşlık (çev. A. Açıkgenç - H. Kırbaşoğlu), Ankara 1990.
• el-Gaznevî, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. İshak b. Ahmed eş-Şelebî, el-Gurretü’l- münîfe fî tahkiki ba‘di mesâili’l-İmâm Ebî Hanîfe, Beyrut, 1986.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî, el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl, Beyrut, 1993.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî, el-Menhûl min ta‘lîkâti’l-usûl, thk. Muhammed Hasan Heytû, Dımaşk-Beyrut, 1998.
• Haçkalı, Abdurrahman, “İslâm Hukuk Metodolojisinde Gayeci Yaklaşım: Gazâlî’nin İctihad Anlayışında Maslahatın İşlevselliği”, İslâmî Araştırmalar, c. 13 sy. 3-4 (2000): 451-466.
• el-Hâdimî, Nûruddin b. Muhtâr, el-İctihâdü’l-makâsıdî: hucciyyetuh, davâbituh, mecâlâtuh, Katar, 1998.
• el-Hâkim en-Neysâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, Haydarabad, 1915.
• el-Haraşî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Mâlikî, Hâşiyetü’l-Haraşî alâ Muhtasari Seyyidî Halîl, Bulak, 1317.
• Hassân, Hüseyin Hâmid, Nazariyyetü’l-maslaha fi’l-fıkhi’l-İslâmî, Kahire, 1981.
• Hatiboğlu, Mehmed S., “Kadına Dinin Verdiğini Fazla Bulanlar”, İslâmiyat, c. 3 (2000), sy: 2, s. 13.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdülazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî, Neşru’l-urf (Mecmûatü Resâili İbn Âbidîn içinde), Beyrut, ts.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tûnisî, Makâsıdü’ş- şerî‘ati’l-İslâmiyye, Tunus, 1978.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî, el-Muhallâ, thk. Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî, Beyrut, 1988.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemsüddin Muhammed b. Ebî Bekir b. Eyyûb ed-Dımaşkî el-Hanbelî, İ‘lâmü’l-muvakkı‘în an rabbi’l-âlemîn, Beyrut, 1991.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim b. Muhammed el-Mısrî, el-Eşbâh ve’nnezâir, Beyrut, 1985.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî, Bidâyetü’l- müctehid ve nihâyetü’l-muktesid, İstanbul, 1985.
• İzzeddîn b. Abdüsselâm, Ebû Muhammed İzzüddîn Abdülazîz b. Abdüsselâm b. Ebi’l-Kâsım es-Sülemî ed-Dımaşkî, el-Fevâid fî ihtisâri’l-kavâid (el- Kavâidü’s-sugrâ), thk. Celâleddin Abdurrahman, Kahire, 1988.
• İzzeddîn b. Abdüsselâm, Ebû Muhammed İzzüddîn Abdülazîz b. Abdüsselâm b. Ebi’l-Kâsım es-Sülemî ed-Dımaşkî, el-Kavâidü’l-kübrâ (Kavâidü’l-ahkâm fî islâhi’l-enâm), thk. Nezîh Hammâd ve Osman Damîriyye, Dımaşk, 2000.
• el-Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdurrahman el-Mısrî, el-İhkâm fî temyîzi’l-fetâvâ ani’l-ahkâm ve tasarrufâti’l-kâdî ve’l-imâm, Kahire, 1989.
• el-Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdurrahman el-Mısrî, el-Furûk, Beyrut, ts. Karaman, Hayreddin, İslâm Hukukunda içtihat, Ankara, ts. Karaman, Karaman, “Zekat ve Kurban”, Yeni Şafak 27 Şubat 2000.
• el-Kerhî, Ebü’l-Hasan Ubeydullah b. Hüseyin b. Dellâl, Risâle fi’l-usûl (Debûsî’nin Te’sîsü’n-nazar’ının zeyli içinde), nşr. Mustafa Muhammed el-Kabbânî, İstanbul, 1990.
• Koca, Ferhat, İslâm Hukuk Metodolojisinde Tahsis, İstanbul 1996.
• el-Mâverdî, Ebü’l-Hüseyin Ali b. Muhammed b. Habîb, el-Ahkâmü’s-sultâniyye, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts.
• el-Merginânî, Ebü’l-Hasan Burhânüddîn Ali b. Ebî Bekir b. Abdülcelîl el-Fergânî, el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî, İstanbul, 1986.
• Muhammed Hişâm el-Burhânî, Seddü’z-zerâi‘ fi’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye, Beyrut: el-Matbaatü’r-Reyhâniyye, ts.
• Okur, Kaşif H., “Temel Fıkıh Kaynaklarına Göre İbadetin Dili”, Dinî Araştırmalar, c. 1 sy.3 (1999): 171-203.
• Öğüt, Salim, Dini Hükümlerin Temellendirilmesinde Hikmet, Çorum 2009.
• Özsoy, Ömer, “Çağdaş Kur’an(lar) Üretimi Üzerine ‘Karı Dövme’ Olgusu Bağlamında 4. Nisa, 34 Örneği-”, İslâmiyat, c. 5, sy. 1 (Ankara 2002): 111-124.
• Öztürk, Yaşar Nuri, İslam Nasıl Yozlaştırıldı, İstanbul 2000.
• er-Reysûnî, Ahmed, Medhal ilâ makâsıdi’ş-şerî‘a, ed-Dâru’l-Beydâ, 1996.
• er-Reysûnî, Ahmed, Nazariyyetü’l-makâsıd ‘inde’l-İmâm eş-Şâtıbî, Maryland, 1995.
• es-Sâvî, Ahmed b. Muhammed el-Mâlikî el-Halvetî, Hâşiyetü’s-Sâvî ale’ş-Şerhi’s- Sagîr li’ş-Şeyhi’d-Derdîr el-müsemmâ Bülgatü’s-sâlik li-akrebi’l-mesâlik ilâ mezhebi’l-İmâm Mâlik, Kâhire, 1986.
• es-Serahsî, Ebû Bekir Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed, el-Usûl, thk. Ebü’l-Vefâ el-Afgânî, Beyrut, 1993.
• es-Serahsî, Ebû Bekir Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed, Şerhu Kitâbi’s-Siyeri’l-kebîr, thk. Salâhuddîn el-Müneccid ve Abdülazîz Ahmed, Kahire, 1971.
• Soner Duman, Şafiî’nin Kıyas Anlayışı, İstanbul 2009.
• eş-Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdrîs b. el-Abbâs, el-Ümm, thk. Mahmûd Matarcî, Beyrut, 1993.
• eş-Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdrîs b. el-Abbâs, er-Risâle, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Kahire, 1979.
• Şah Veliyyullah Dihlevî, Ebû Abdülazîz Kutbüddîn Ahmed b. Abdürrahîm b. Vecîhüddîn el-Fârûkî, trc. Mehmed Erdoğan, İstanbul, 1994.
• eş-Şâtıbî, Ebû İshak İbrahim b. Musa b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî, elİ‘ tisâm, Beyrut, 1991.
• eş-Şâtıbî, Ebû İshak İbrahim b. Musa b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî, el-Muvâfakât fî usûli’ş-şerî‘a, thk. Abdullah Dirâz, Beyrut, 1991.
• eş-Şelebî, Muhammed Mustafa, Ta‘lîlü’l-ahkâm, Beyrut, 1981.
• et-Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Necmüddîn Süleyman b. Abdülkavî b. Abdülkerîm b. Saîd el-Hanbelî, Kitâbü’t-Ta‘yîn fî şerhi’l-Erba‘în, thk. Ahmed el-Hâcc, Beyrut- Mekke, 1998.
• Yaman, Ahmet, “Altın Para mıdır? Ya da Hangi Altın Paradır?”, Fıkhı Açıdan Finans ve Altın İşlemleri, İstanbul 2012, s. 437-444.
• Yaman, Ahmet, “İstihsân Ne Değildir?”, Usûl İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 8 (2009): 169-173.
• Yaman. Ahmet, “Bir Kavram Olarak Fıkıh Kaideleri ya da İslâm Hukukunun Genel İlkeleri”, Marife, sy. 1 (2001): 49-75.
• ez-Zencânî, Ebü’l-Menâkıb Şihâbüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mahmûd el-Bağdâdî, Tahrîcü’l-furû‘ ale’l-usûl, thk. Muhammed Edîb Sâlih, Beyrut, 1987.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed, el-İstislâh ve’l-mesâlihu’l-mürsele fi’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye ve usulü fıkhihâ, Dımaşk, 1988.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed, Fetâvâ Mustafâ Zerkâ, thk. Mecid Mekkî, Dımaşk, 1999.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed, el-Medhalü’l-fıkhî el-âmm, Dımaşk, 1967.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedruddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdullah et- Türkî el-Mısrî, el-Mensûr fi’l-kavâ‘id, thk. Teysîr Fâik Ahmed, Kuveyt, 1402.
• ez-Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddin Osman b. Ali b. Mihcen el-Bâri‘î, Tebyînü’l- hakâik, Bulak, 1315.