FIKIH, DİNİN VE ŞERİATİN NESİ OLUR? (DİN, ŞERİAT, İSLAM VE FIKIH KAVRAMLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME)

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 2, 166 - 231, 31.12.2024

Hacı Yunus Apaydın Çevirmen: Abdulkarim Jawish

Öz

Günümüzde din, şerîat ve fıkıh kavramlarının mahiyetlerinin bulanıklaşarak birbirlerinin yerine kullanılmaya başlandığı, kimi çalışmalarda fıkhın sanki Şâri’in bizzat ve doğrudan vaz’ ettiği bir din veya şerîat olarak algılandığı ve bu durumun birtakım yanlış anlama ve değerlendirmelere zemin oluşturduğu görülmektedir. Esasında dinamik bir süreç olan fıkhı, dogmatik hale getiren bu yanlış anlama, haliyle İslam sözcüğünün kullanımına da yansımakta ve İslam’ın ne olduğu veya neyin İslam olduğu hususu da muğlaklaşmaktadır. Bu çalışmanın amacı, önce din ve şeriat kavramlarının içeriğini, ardından benzedikleri ve ayrıldıkları noktaları ve nihayet fıkhın bu ikisinden farklı yönlerini ve onlarla ilişkisini klasik literatürden hareketle ortaya koyarak, şu iki hususu tartışmaya açmaktan ibarettir: Birincisi, dinin bütün peygamberlerde aynı olup şeriatlerin değişmesi olgusu dikkate alındığında “şerîat ve din arasındaki ilişkinin benzerinin, fıkıh ve şerîat arasında kurulup kurulamayacağı”; ikincisi ise “fıkıh faaliyeti sonucunda üretilen görüşlerin ve bu doğrultuda oluşan hayatın İslam olarak nitelendirilmesinin imkanı ve keyfiyeti”dir. Bu amaçla, önce, Kur’ân-ı Kerîm’de geçen din, şerîat ve İslâm kavramlarının içeriğinin, ilgili ayetler bağlamında, nasıl doldurulduğunu ve bunların birbirleriyle nasıl ilişkilendirildiğini, başta sahâbe ve tabiûn olmak üzere klasik ulemanın değerlendirmeleri üzerinden belirlemeye ve sonra da fıkhın pozisyonunu tartışmaya açmaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Şeriat, İslam, Fıkıh, İctihad, Mezhep, Evrensel, Zaman üstü

WHAT IS FIQH TO THE RELIGION and SHARI’AT?: AN EVALUATION on the CONCEPTS OF RELIGION, SHARI'AH, ISLAM and FIQH?

Öz

Nowadays, in contemporary discourses, it can be said that religious discourses are quite complex and confusing. Especially the concepts of religion, Sharia, and jurisprudence have become obfuscated being used interchangeably. This phenomenon is evident in certain studies where jurisprudence, inherently a scholarly activity of jurists, is perceived as if it was a religion or Sharia directly ordained by the Lawgiver. This conflation fosters various misunderstandings and misjudgments. Essentially, jurisprudence which is a dynamic process aimed at regulating social relationships on the basis of justice and equity is rendered dogmatic by these misinterpretations. Consequently, this misunderstanding naturally reflects on the usage of the term ‘Islam’, causing ambiguity regarding the essence of Islam or what constitutes Islamic principles. Consequently, the solutions produced by Muslim societies in the past within the framework of religious and sources of Sharia are perceived as religion or Sharia itself and equated with religion and Sharia ordained by the Lawgiver. Perceiving the marriage age of Aisha as a requirement or result of religion is a typical example of this misunderstanding. In such case, devout individuals may advocate for early marriage today, believing it to be a religious mandate, while opponents of religion criticize religion based on this acceptance. It is clear that both attitudes are wrong and that this error stems from treating existing data and the opinions of jurists as religious doctrines. While religious injunctions may indeed serve as the core reference in issuing judgments, and jurists might legitimize their everyday life-related rulings through these injunctions, the other pivot of this compass is the customary, the accepted, and functional outcomes of the period. The judgments related to slavery and concubinage are also of this nature.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Sharia, Islam, Fiqh, Ijtihad, Sect, Universality, Temporal Supremacy

ما طبيعة علاقة الفقه بالدين والشريعة؟ (تقييم لمفاهيم الدين والشريعة والإسلام والفقه)

Öz

يُرُى في عصرنا هذا أن ماهية مفهوم "الدين" و"الشريعة" و"الفقه" وصار هذه المفاهيم يُُستخدََم بعضها بدل بعض، ويُُرى في بعض البحوث استقبال مفهوم الفقه وكأنه دين أو شرع وضعه الشارع تعالى مباشرة، وأصبح هذا الأمر يؤدي إلى شيء من الفهم والتق ييم الخاطئين. فهذا الفهم الخاطئ للفقه الذي حوّّل الفقه الذي هو في الأصل عملية حيوية/ديناميكية إلى مفهوم عقدي، ومن ثََمّّ انعكس الفهم الخاطئ على استخدام لفظ الإسلام، فحدث غموض في ماهية الإسلام، وأيّّ شيء هو الإسلام. هدف هذا البحث هو طرح محتوى مفهومََي الدين والشريعة أو الًا ، ثم التطرق إلى النقاط المشتركة والمختلفة بينهما، وختامًًا التطرق إلى جوانب الفقه المختلفة عنهما وعلاقته بهما استنادًًا إلى الكتب التراثية، وفتح باب نقاش هذين الأمرين: أولهما، نظرًًا إلى حقيقة وحدة الدين واختلاف الشرائع لدى الأنبياء "فهل يمكن إقامة علاقة الشبه التي بين الشريعة والدين، بين الشريعة والفقه أيضًًا أم لا"؛ وثانيهما، "إمكانية وكيفية وصف الآراء الناتجة عن النشاط الفقهي ونمط الحياة الناتج عن هذه الآراء بالإسلام". ولذلك سنحاول أو الًا تحديد مفاهيم "الدين" و"الشريعة" و"الإسلام" الواردة في القرآن الكريم بسياق الآيات المعنية، وكيف فُُسّّرت وقورنت ببعضها استنادًًا إلى تقييمات العلماء القُُدامى وعلى رأسهم الصحابة والتابعون، ومن ثم مناقشة مكانة/موضع الفقه في هذا السياق.

Anahtar Kelimeler

أصول الفقه, الشريعة, الإسلام, الفقه, الاجتهاد, المذهب, العالمية/الكونية, فوق الزمان

Kaynakça

• Abdülaziz el-Buhârî, Ahmed b. Muhammed el-Buhârî, Keşfü’l-esrâr an usûli’l- Bezdevî, Beyrut: Dâru’l-Kütüb, 1997.
• Abdürrezzâk b. Hemmâm, Ebû Bekir Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es- San‘ânî el-Himyerî, Tefsîru Abdirrezzâk, thk. Mahmûd Abde, Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• Âbid b. Muhammed es-Süfyânî, es-Sebât ve’ş-şumûl fi’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye, Mekke: Mektebetü’l-Minâre, 1988.
• Alâüddin es-Semerkandî, Ebû Bekir Alâüddin Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed, Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl, thk. Muhammed Zekî Abdülberr, Katar, 1984.
• Alâüddin es-Semerkandî, Ebû Bekir Alâüddin Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed, Mîzânü’l-ukûl, Katar: Matba‘atü’d-Devhati’l-Hadîse, 1984.
• el-Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddin Ali b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, thk. Abdürrezzâk el-Afîfî, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, ts.
• Apaydın, H. Yunus, Din ve Fıkıh Yazıları, Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2018.
• el-Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib b. Muhammed, Temhîdü’l-evâil ve telhîsu’d-delâil, thk. İmâdüddin Ahmed Hayder, Lübnan: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
• el-Beyzâvî, Nâsıruddin Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed, Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl, thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1418.
• el-Birmâvî, Şemsüddin Muhammed b. Abdüddâim, el-Fevâidü’s-seniyye fî şerhi’l-Elfiyye, thk. Abdullah Ramazan Musa, Cîze: Mektebetü’t-Tev‘iyyeti’l-İslâmiyye, 2015.
• el-Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî, Ahkâmü’l-Kur’ân, thk. Abdüsselâm Muhammed Ali Şâhîn, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• el-Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî, el-Fusûl fi’l-usûl, Vizâretü’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 1994.
• el-Cüveynî, Ebü’l-Me‘âlî Ruknüddin Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf et-Tâî en-Neysâbûrî, et-Telhîs fî usûli’l-fıkh, nşr. Abdullah Cevlem en-Nebâlî – Beşîr Ahmed el-Ömerî, Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, ts.
• ed-Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Muhammed b. Ömer b. İsa, Takvîmü’l-edille, thk. Halil Muhyiddin el-Meyyis, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Ebû Bekir el-Enbârî, Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed, ez-Zâhir fî me‘ânî kelimâti’n-nâs, thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yusuf b. Ali b. Yusuf b. Hayyân, el-Bahru’l-muhît, thk. Sıdkî Muhammed Cemîl, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ebû Hilâl el-Askerî, Hasan b. Abdullah b. Sehl, el-Furûku’l-lugaviyye, thk. Muhammed İbrahim Selîm, Kahire: Dâru’l-İlm ve’s-Sekâfe, ts.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Muhammed b. el-Hüseyin b. Muhammed b. Halef el-Ferrâ, el-Udde fî usûli’l-fıkh, thk. Ahmed b. Ali b. el-Mübârekî, Riyad, 1990.
• Ebü’l-Bekâ el-Kefevî, Eyyûb b. Musa, el-Külliyyât, thk. Adnân Dervîş – Muhammed el-Mısrî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Ali b. Tayyib, el-Mu‘temed, thk. Halil el-Meyyis, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403.
• el-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî, ez-Zâhir fî garîbi elfâzi’ş-Şâfi‘î, thk. Mes‘ad Abdülhamîd es-Sa‘denî, Dâru’t-Talâi‘, ts.
• el-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî, Tehzîbü’l-luga, thk. Muhammed İvaz, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• el-Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddin Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed el-Fîrûzâbâdî, Besâir zevi’t-temyîz, thk. Muhammed Ali en-Neccâr, Kahire: Neşru’l-Meclisi’l-A‘lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1963-1969.
• el-Hâzin, Ebü’l-Hasan Alâüddin Ali b. Muhammed b. İbrahim el-Hâzin el-Bağdâdî, Lübâbü’t-te’vîl fî me‘âni’t-tenzîl, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• İbn Atıyye el-Endelüsî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdurrahman b. Temmâm b. Atıyye el-Endelüsî el-Muhâribî, el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l- kitâbi’l-azîz, thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed, Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Düreyd, Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasan b. Düreyd el-Ezdî, Cemheretü’l- luga, thk. Remzî Münîr Ba‘lebekkî, Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib, Suudi Arabistan: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1419.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Kurtubî, Tefsîru’l- Kur’âni’l-Azîm, thk. Ebû Abdullah Hüseyin b. Ukkâşe – Muhammed Mustafa el-Kenz, Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 2002.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelüsî, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, nşr. Ahmed Muhammed Şâkir, Mektebetü’l-Hâncî, ts.
• İbn Receb el-Hanbelî, Ebü’l-Ferec Zeynüddin Abdurrahman b. Ahmed b. Abdurrahman Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkî, Revâi‘u’t-tefsîr, cem‘ ve tertîb: Ebû Muâz Târık, Suudi Arabistan: Dâru’l-Âsıme, 2001.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takiyyüddin Ahmed b. Abdülhalîm b. Mecdüddin Abdüsselâm el-Harrânî, el-Îmân, thk. Muhammed Nâsıruddin el-Elbânî, Amman: el-Mektebü’l-İslâmî, 1996.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takiyyüddin Ahmed b. Abdülhalîm b. Mecdüddin Abdüsselâm el-Harrânî, el-Fetâva’l-kübrâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takiyyüddin Ahmed b. Abdülhalîm b. Mecdüddin Abdüsselâm el-Harrânî, Mecmû‘u’l-fetâvâ, thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım, Mecma‘u’l-Melik, 1995.
• İbnü’l-Münzir, Ebû Bekir Muhammed b. İbrahim b. el-Münzir en-Neysâbûrî, Tefsîru’l-Kur’ân, thk. Sa‘d Muhammed es-Sa‘d, Medine: Dâru’n-Neşr, 2002.
• el-Îcî, Adudüddin Abdurrahman, Şerhu’l-Adud ale’l-Muhtasar, thk. Muhammed Hasan Muhammed İsmail, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• İsmail Hakkı el-Bursevî, Rûhu’l-beyân, Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts. Kahraman, Abdullah, “Ebû Hanîfe’de Din ve Şeriat Ayrımı Var mı?”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sayı: 19, 2012: 467-474.
• el-Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir, el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Ahmed el-Bezdevî – İbrahim Ettafeyyiş, Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Mahmûd b. Ebi’l-Hasan Ali b. Hüseyin en-Neysâbûrî el-Gaznevî, Bâhiru’l-burhân fî me‘ânî müşkilâti’l-Kur’ân, thk. Su‘âd bint Sâlih b. Saîd el-Bâbkî, Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1998.
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî, Te’vîlâtü ehli’s-sünne, thk. Mecdî Beslûm, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• el-Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî, en-Nüket ve’l-uyûn, thk. es-Seyyid İbn Abdülmaksûd, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed el-Kaysî el-Kayrevânî, el-Hidâye ilâ bülûği’n-nihâye, nşr. eş-Şâhid el-Bûşeyhî, Mecmû‘atü Buhûsi’l-Kitâb ve’s-Sünne, 1429/2008.
• en-Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızuddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd, Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl, thk. Yusuf Ali Bedîvî, Beyrut: Dâru’l-Kelimeti’t-Tayyibe, 1998.
• Nizâmüddin en-Neysâbûrî, Hasan b. Muhammed b. Hüseyin el-A‘rec, Garâibü’l- Kur’ân ve regâibü’l-furkân, thk. eş-Şeyh Zekeriyya Umeyrât, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416.
• er-Râzî, Ebû Abdullah Ebü’l-Fazl Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, el-Mahsûl, thk. Taha Câbir el-Alvânî, Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• er-Râzî, Ebû Abdullah Ebü’l-Fazl Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, Mefâtîhu’l-gayb, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420.
• Sadruşşerîa es-sânî, Ubeydullah b. Mes‘ûd b. Tâcüşşerîa Ömer b. Sadruşşerîa el-evvel Ubeydullah b. Mahmûd el-Mahbûbî el-Buhârî, et-Tavdîh fî halli gavâmidi’t-Tenkîh, Mısır: Mektebetü Subeyh, ts.
• Safiyyüddin el-Hindî, Ebû Abdullah Safiyyüddin Muhammed b. Abdurrahîm b. Muhammed el-Hindî el-Urmevî, Nihâyeü’l-vusûl fî dirâyeti’l-usûl, thk. Sâlih b. Süleyman el-Yusuf – Sa‘d b. Sâlim, Mekke: el-Mektebetü’t-Ticâriyye, 1996.
• Sehl et-Tüsterî, Ebû Muhammed Sehl b. Abdullah b. Yunus b. İsa b. Abdullah b. Refî‘, Tefsîru’t-Tüsterî, thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Sûd, Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1423.
• es-Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdülcebbâr et-Temîmî el-Mervezî, Kavâti‘u’l-edille, thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• es-Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddin Ahmed b. Yusuf b. Abdüddâim el-Halebî, ed-Dürrü’l-masûn fî ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn, thk. Ahmed Muhammed el-Harrât, Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• es-Serahsî, Ebû Bekir Şemsüleimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed, Usûlü’l- fıkh, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts. Şihâbüddin el-Hafâcî, Şihâbüddin Ahmed b. Muhammed, Hâşiyetü’ş-Şihâb alâ Tefsîri’l-Beydâvî, Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• et-Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî, Câmi‘u’l-beyân an tefsîri âyi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Dâru Hâcer, 2001.
• et-Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Seleme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî et-Tahâvî, Şerhu müşkili’l-âsâr, thk. Şuayb el-Arnaût, Müessesetü’r-Risâle, 1415.
• et-Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali b. Muhammed Hâmid el-Fârûkî, Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm, nşr. Ali Dahrûc, Beyrut: Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 1996.
• et-Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Necmüddin Süleyman b. Abdülkavî b. Abdülkerîm b. Saîd el-Hanbelî, Şerhu Muhtasari’r-Ravza, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Müessesetü’r-Risâle, 1987.
• el-Üsmendî, Ebü’l-Feth Alâüddin Muhammed b. Abdülhamîd b. Hüseyin es-Semerkandî, Bezlü’n-nazar fi’l-usûl, thk. Muhammed Zekî Abdülberr, Kahire: Mektebetü’t-Türâs, 1412/1992.
• el-Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Neysâbûrî, et-Tefsîru’l-basît, Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 1430.
• Yahya b. Sellâm, Ebû Zekeriyya b. Ebî Sa‘lebe et-Teymî, Tefsîru Yahya b. Sellâm, thk. Hind Şelebî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• ez-Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Havârizmî, el-Keşşâf an gavâmidi hakâiki’t-tenzîl, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahâdır b. Abdullah et-Türkî eş-Şâfi‘î, el-Bahru’l-muhît, Dâru’l-Kütüb, 1994.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahâdır b. Abdullah et-Türkî eş-Şâfi‘î, Teşnîfü’l-mesâmi‘, thk. Seyyid Abdülaziz – Abdullah Rebî‘, Mektebetü Kurtuba, 1998.