الهدية في دبلوماسية العصر الإسلامي المبكر (07-132هـ/628-750م)

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 2, 278 - 331, 31.12.2024

Selim Argun , Ümit Eskin Çevirmen: Mustafa Hamza

Öz

يُعََُدّّ تبادل الهدايا من أقدم التصرفات الإنسانية في تاريخ البشرية، وهذا التبادل يجري بين الناس لأسباب مختلفة، ويجري كذلك بين الدول في إطار العلاقات الدبلوماسية. والوثائق الكثيرة المتوفرة تثبت تبادل الهدايا في العلاقات الدولية، بموجب البروتوكولات الدبلوماسية؛ لدوافع مختلفة على مر التاريخ. وتزداد ظاهرة تبادل الهدايا وضوحًًا في العلاقات الدبلوماسية بين الدول الكبرى. وإذا كان تبادل الهدايا يمثّلّ عمومًًا عم الًا سياسيًًّا في سياق تعزيز علاقات الصداقة والسلام بين الأمم، فإنه يأتي في بعض الأحيان في سياق استعراض المانح قوته وجبروته، أو يهدف إلى إذلال المرسََل إليه. وفي كل الأحوال، كانت الهدايا كما هو واضح من الأمثلة التاريخية الكثيرة وسيلة مهمة في مجال العلاقات الدولية والدبلوماسية. هذه الدراسة تعمل على رسم إطار عام لمفهوم الدبلوماسية وتبادل الهدايا، وتسلّطّ الضوء على تبادل الهدايا في العلاقات الدبلوماسية في العهد النبوي والخلفاء الراشدين (11 - 40/ 632 - 661) والأمويين (40 - 132 / 661 - 750)، وتحاول بذلك كشف مكانة تبادل الهدايا في التقاليد الدبلوماسية الإسلامية في سياق الأحداث السياسية والاجتماعية تبعًًا لترتيبها الزمني.

Anahtar Kelimeler

الهدية, تبادل الهدايا, الأعطية, الدبلوماسية, الدبلوماسية الإسلامية, محمد, التاريخ الإسلامي

ERKEN DÖNEM İSLAM DİPLOMASİSİNDE HEDİYE (H. 7-132/M. 628-750)

Öz

İnsanlık tarihinin en eski eylemlerinden biri olan hediyeleşme, çeşitli sebeplerle insanlar arasında uygulandığı gibi diplomatik ilişkiler çerçevesinde devletler arasında da uygulanagelen bir teamüldür. Tarih boyunca farklı saiklerle de olsa devletler arası münasebetlerde, diplomatik protokoller gereği hediyeleşmenin gerçekleştiğine dair birçok kayıt bulunmaktadır. Özellikle büyük devletler arasındaki diplomatik ilişkilerde hediyeleşme olgusu daha belirgin hale gelmektedir. Hediyeleşmeler genellikle dostluk bağlarını pekiştirme amacına matuf olarak milletler arasında barışı hedefleyen siyasi bir eylem olsa da zaman zaman veren tarafın güç ve kudretini hissettirme ya da muhatabı küçük düşürme niyeti de taşıyabilmekteydi. Makalede verilen tarihî örneklerden de uluslararası ilişkiler ve diplomasi sahasında hediyeleşmenin önemli bir araç olarak kullanılageldiği anlaşılmaktadır. Bu çalışmada diplomasi ve hediye kavramları hakkında genel bir çerçeve çizildikten sonra Hz. Peygamber, Râşid Halifeler (11-40/632-661) ve Emevîler (40-132/661-750) dönemlerinde diplomatik münasebetlerdeki hediyeleşmeler mercek altına alınacak, böylelikle kronolojik olarak zikredilerek siyasî ve sosyal olaylar bağlamında İslam diplomasi geleneğinde hediyeleşmenin yeri ve önemi ortaya konmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hediye, Hediyeleşme, Armağan, Diplomasi, İslami Diplomasi, Hz. Muhammed, İslam Tarihi

THE EXCHANGE of GIFTS in THE EARLY PERIOD of ISLAMIC DIPLOMACY (7-132 AH/628-750 AD)

Öz

The exchange of gifts, as one of the oldest human gestures, has continued to be practiced among people for various personal reasons, as well as among nations for diplomatic relations. There are numerous historical records indicating that throughout the history the exchange of gifts has taken place among nations within the conventional diplomatic forms, albeit with different motives and intentions. The practice of gift exchange has become even more apparent and common, particularly in diplomatic relations between great states. Even though by the exchange of gifts is generally aimed to achieve peace or to reach stragetic and political goal, such as strengthening the mutual bonds between two nations, it is also used from time to time as a stratagem to humiliate the recipient of the gift and make him/her feel the power of the giver of the gift. From the historical examples that have been presented in this article, one can deduce that the exchange of gifts has been used as an important tool in international relations and diplomacy. In this study, right after drawing a general framework about the concepts of diplomacy and gift, we will examine the cases of the gift exchange that took place within the diplomatic relations during the periods of the Prophet Muhammad (pbuh), the Four Rightly-Guided Caliphs (the Rashidun) (632-661/11-40), and the Umayyads (661-750/40-132). Moreover, by presenting the political and social events of the time in a chronological order, we shall show the place and importance of the practice of the gift exchange in the overall context of Islamic diplomatic tradition.

Anahtar Kelimeler

Gift, Present, Gift Exchange, Diplomacy, Islamic Diplomacy, Prophet Muhammed, History of Islam

Kaynakça

• Ağırakça, Ahmet, “Gassânîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, erişim: 18 Temmuz 2019, https://islamansiklopedisi.org.tr/gassaniler.
• el-Ahmedî, Ali b. Hüseyin Ali, Mekâtibü’r-resûl, Beyrut: Dâru Sa‘b, ts.
• Algül, Hüseyin, “Himyerîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, erişim: 16 Temmuz 2019, https://islamansiklopedisi.org.tr/himyeriler.
• Athamina, Khalil, “İslâm Öncesi Arabistan’da Kabile Kralları (Erken Dönem Arap Kaynaklarında Melik veya Zû’t-Tâc Unvanları Üzerine Bir Çalışma)”, çev. İsrafil Balcı, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18-19 (2005): 193-212.
• Avcı, Casim, İslâm-Bizans İlişkileri, İstanbul: Klasik, 2003.
• Balcı, İsrafil, “Diplomat ve Devlet Adamı Yönüyle Hz. Ömer”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2003): 195-197.
• Balcı, İsrafil, Hz. Ömer Döneminde Diplomasi, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006.
• Bardakoğlu, Ali, “Hediye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, erişim: 26 Haziran 2019, https://islamansiklopedisi.org.tr/hediye.
• el-Belâzürî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahya b. Câbir, Ensâbü’l-eşrâf, thk. Riyâd Ziriklî v.dgr., Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• el-Belâzürî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahya b. Câbir, Fütûhu’l-büldân, thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ‘ – Ömer Enîs et-Tabbâ‘, Beyrut: Müessesetü’l-Me‘ârif, 1987.
• el-Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Ali, Delâilü’n-nübüvve ve ma‘rifetü ahvâli sâhibi’ş-şerî‘a, thk. Abdülmu‘tî Kal‘acî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1985.
• el-Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr b. Abdülhâlık el-Basrî, Müsnedü’l-Bezzâr, thk. Mahfûzu’r-Rahman Zeynullah, Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1988.
• el-Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Havârizmî, el-Cemâhir fî ma‘rifeti’l-cevâhir, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1984.
• el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, el-Câmi‘u’s-sahîh, thk. Takiyyüddin en-Nedvî, Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2011.
• Cameraon, Averil, Bizanslılar (çev. Özkan Akpınar), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Demirkent, Işın, “Herakleios”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, erişim: 25 Temmuz 2019, https://islamansiklopedisi.org.tr/herakleios.
• ed-Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Davud b. Venend, el-Ahbâru’t-tıvâl, thk. Abdülmün‘im Âmir, Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, ts.
• Ebû Davud, Süleyman b. el-Eş‘as b. İshak el-Ezdî es-Sicistânî, Sünenü Ebî Davud, thk. Şuayb el-Arnaût v.dgr., Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-İslâmiyye, 2009.
• Ebû Nuaym el-Isfahânî, Ahmed b. Abdullah b. İshak el-Isfahânî, Ma‘rifetü’s- sahâbe, thk. Âdil b. Yusuf el-Azzâzî, Riyad: Medâru’l-Vatan, 2011.
• Ebû Nuaym el-Isfahânî, Ahmed b. Abdullah b. İshak el-Isfahânî, Sıfâtü’l-cenne, thk. Ali Rıza Abdullah, Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1995.
• Ebü’l-Ferec el-Isfahânî, Ali b. Hüseyin b. Muhammed, el-Müfredât fî garîbi’l- Kur’ân, thk. Safvân Adnân ed-Dâvûdî, Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1992.
• Ebü’ş-Şeyh el-İsfahânî, Ebû Abdullah b. Muhammed b. Ca‘fer b. Hayyân el- Ensârî, Ahlâku’n-nebiyy ve âdâbuh, thk: Sâlih b. Muhammed Venyân, Riyad: Dâru’l-Müslim, 1998.
• Erkoçoğlu, Fatih, Emevi Devleti’nin Dönüm Noktası: Abdülmelik b. Mervân: (65-86/685-705), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• Ertürk, Mustafa, “Ükeydir b. Abdülmelik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, erişim: 20 Temmuz 2019, https://islamansiklopedisi.org.tr/ukeydir- b-abdulmelik.
• Fayda, Mustafa, “Cebele b. Eyhem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, erişim: 17 Temmuz 2019, https://islamansiklopedisi.org.tr/cebele-b-eyhem.
• Fayda, Mustafa, “Cerâcime”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, erişim: 28 Temmuz 2019, https://islamansiklopedisi.org.tr/ceracime.
• Günaltay, Mehmet Şemsettin, İslâm Öncesi Arap Tarihi, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• el-Hâkim en-Neysâbûrî, Ebû Abdullah İbnü’l-Beyyi‘ Muhammed, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1990.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdurrahman Halîl b. Ahmed b. Amr el-Ferâhîdî, Kitâbü’l-ayn, thk. Mehdî Mahzûmî v.dgr., Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi: Hayatı ve Faaliyeti (çev. Salih Tuğ), 2 cilt, İstanbul: Yeni Şafak Gazetesi, 2003.
• Hamidullah, Muhammed, İslâm›da Devlet İdâresi, İstanbul: Beyan Yayınları, 1998.
• el-Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sâbit, Târîhu medîneti’s- selâm, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• el-Heysemî, Ebü’l-Hasan Nureddin Ali b. Ebî Bekir b. Süleyman, Mecma‘ u’z-zevâid ve menba‘u’l-fevâid, thk. Hüsâmeddin el-Kudsî, Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1967.
• İbn A‘sem el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed, el-Fütûh, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1986.
• İbn Abdülhakem, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah, Fethu Mısr ve’l-Mağrib, thk. Abdülmün‘im Âmir, Kahire: el-Hey’etü’l-Âmme li’l-Kusûri’l-Âmme, ts.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Muhammed b. Muhammed el-Kurtubî, el-İkdü’lferîd, thk. Müfîd Muhammed Kumeyha, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• İbn Habîb el-Bağdâdî el-Hâşimî, Ebû Ca‘fer İbn Habîb Muhammed b. Habîb b. Ümeyye, Kitâbü’l-Muhabber, nşr. Ilse Lichtenstadter, Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l- Cedîde, ts.
• İbn Habîb el-Bağdâdî el-Hâşimî, Ebû Ca‘fer İbn Habîb Muhammed b. Habîb b. Ümeyye, el-Münemmak fî ahbâri Kureyş, thk. Hurşid Ahmed Faruk, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddin Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî, elİsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, thk. Ali Ahmed Abdülmevcûd – Ali Muhammed Muavviz, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddin Abdülmelik, es-Sîretü’n-nebeviyye, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1990.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemsüddin Muhammed, Zâdü’l-me‘âd fî hedyi hayri’l-ibâd, thk. Şuayb el-Arnaût – Abdülkâdir el-Arnaût, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1981.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddin İsmail b. Ömer, el-Bidâye ve’n-nihâye, Cize: Hicr li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr, 1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî, el-İmâme ve’s-siyâse, thk. Ali Şîrî, Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1990.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî, el-Me‘ârif, thk. Servet Ukkâşe, Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1969.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ ez-Zührî, Kitâbü’t-Tabakâti’l- kebîr, thk. Ali Muhammed Ömer, Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2001.
• İbn Zencûye, Ebû Muhammed Humeyd b. Mahled b. Kuteybe el-Ezdî, el-Emvâl, thk. Şâkir Zîb Feyyâz, Riyad: Mektebetü’l-Melik el-Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1986.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Bağdâdî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, thk. Muhammed Abdülkâdir Ahmed Atâ – Mustafa Abdülkâdir Atâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzüddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerîm, Üsdü’l- gâbe fî ma‘rifeti’s-sahâbe, thk. Ali Muhammed Muavviz v.dgr., Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzüddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerîm, el-Kâmil fi’t-târîh, Beyrut: Dâru Sâdır, 1979.
• İbnü’l-Ferrâ, Ebû Ali Hüseyin b. Muhammed, Rusülü’l-mülûk ve men yaslühu li’r-risâle ve’s-sefâre, thk. Salâhuddin el-Müneccid, Beyrut: Dâru’l- Kitâbi’l-Cedîd, 1972.
• İpşirli, Mehmet, “Elçi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, erişim: 28 Haziran 2019, https://islamansiklopedisi.org.tr/elci.
• Istanbuli, Yasin, Diplomacy and Diplomatic Practice in the Early Islamic Era, Oxford: Oxford University Press, 2001.
• Kapar, Mehmet Ali, Heyetler: Hz. Peygamber Dönemi’nde Diplomasi, İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Kaplony, Andreas, Konstantinopel and Damaskus: Gesandtschaften und Vertraege Zwischen Kaisern und Kalifen 639-750 Untersuchungen Zum Gevvohnheits- Völkerrecht und Zur İnterkulturellen Diplomatie, Berlin: Klaus Schvvarz Verlag, 1996.
• el-Kettânî, Muhammed Abdülhayy b. Abdülkebîr b. Muhammed el-Hasenî el-İdrîsî, Nizâmü’l-hükûmeti’n-nebeviyye el-müsemmâ bi’t-Terâtîbi’l-idâriyye, trc. Ahmet Özel, İstanbul: İz Yayınları, 2003.
• Kortantamer, Samira, “Memlüklerde Hediye”, Hediye Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali - Aylin Koç, İstanbul: Kitabevi, 2007: 15-34.
• el-Makrîzî, Ebü’l-Abbâs Takiyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkâdir, el-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• el-Makrîzî, Ebü’l-Abbâs Takiyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkâdir, İmtâ‘u’l-esmâ‘ bi-mâ li’n-nebiyy mine’l-ahvâl ve’l-emvâl ve’l-hafede ve’l-metâ‘, thk. Muhammed Abdülhamîd en-Nemîsî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Mârî b. Süleyman, Ahbâru fetârike kürsiyyi’l-meşrik, Roma: Mektebetü’l-Müsennâ, 1899.
• el-Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb, el-Hâvil-kebîr ve hüve şerhu muhtasari’l-Müzenî, thk. Ali Muhammed Muavviz – Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• el-Menbicî, Agobios b. Kostantin, el-Müntehab min Târîhi’l-Menbicî, Trablus: Dâru’l-Mansûr, 1986.
• el-Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali, Mürûcü’z-zeheb ve me‘âdinü’l- cevher, thk. Kemal Hasan Mer‘î, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Mumcu, Ahmet, Osmanlı Devletinde Rüşvet: Özellikle Yargısal Rüşvet, İstanbul: İnkılap Yayınları, 2005.
• Naskali, Emine Gürsoy, “Giriş”, Hediye Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali, İstanbul: Kitabevi, 2007.
• en-Nüveyrî, Şihâbüddin Ahmed b. Abdülvehhâb b. Muhammed, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiku’l-Kavmiyye, 2003.
• Oğuzay, Fatih, “Fethedilen Bölgelerdeki Verimli Tarım Alanlarının Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi İslâm Fetihlerine Etkisi”, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2016): 52-53.
• Ortaylı, İlber, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, İstanbul: Cedit Yayınevi, 2008.
• Özhazar, Hüseyin, Adaleti ve Yenilikleriyle Hz. Ömer, İstanbul: Tirekitap, 2014.
• Özkuyumcu, Nadir, “Mukavkıs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, erişim: 14 Temmuz 2019, https://islamansiklopedisi.org.tr/mukavkis.
• Öztürk, Levent, İslam Toplamanda Hristiyanlar, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• Reşîd b. ez-Zübeyr, ez-Zehâir ve’t-tuhaf, Kuveyt: Vizâretü’l-A‘lâm, 1984.
• Rosenthal, Franz, Man Versas Society in Medieval İslam, Leiden: EJ. Brill, 2014.
• Safiyyüddin el-Bağdâdî, Ebü’l-Fezâil Seyfüddin Abdülmümin b. Abdülhak, Merâsidü’l-ittilâ‘ alâ esmâi’l-emkine ve’l-bikâ‘, nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1954.
• Saîd b. Bıtrîk, et-Târîhu’l-mecmû‘ ale’t-tahkîk ve’t-tasdîk, Beyrut: Matbaatü’l- Âbâi’l-Yesû‘iyyîn, 1909.
• Salman, Hüseyin, “Göktürk ve Türgiş Devletlerinin Çin ile Hediyeleşmesi”, Hediye Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali - Aylin Koç, İstanbul: Kitabevi, 2007: 3-15.
• Sarıçam, İbrahim & Erşahin, Seyfettin, İslâm Medeniyeti Tarihi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• es-Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmail, Âdâbü’l-mülûk, Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 2007.
• es-Serahsî, Ebû Bekir Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl, el-Mebsût, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• es-Süheylî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah b. Ahmed, er-Ravzü’l-ünüf fî Şerhi’s-sîreti’n-nebeviyye li’bn Hişâm, thk. Ömer Abdüsselâm es-Selâmî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• eş-Şâmî, Ebû Abdullah Şemsüddin Muhammed b. Yusuf b. Ali b. Yusuf es-Sâlihî, Sübülü’l-hüdâ ve’r-reşâd fî sîreti hayri’l-ibâd, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd v.dgr., Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• et-Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-Dünyâ Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb, el-Mu‘cemü’l-kebîr, thk. Hamdî b. Abdülmecîd Selefî, Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1994.
• et-Taberî, Ebû Ca‘fer Cerîr b. Muhammed b. Cerîr b. Yezîd, Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim, Beyrut: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• Temir, Hakan, “Hâtıb b. Ebî Belte’a ve Hayatı”, İslam Tarihi Araştırmaları Dergisi 5 (2019): 31-75.
• Theophanes, The Chrornicle of Theophanes, Philadelphia: University of Pennsylvania, 1982. Topçuoğlu, Ali Aslan, İslam’da Diplomatik Temsil, Ankara: Fecr Yayınları, 2017.
• Tuncer, Hüner, Küresel Diplomasi, Ankara: Ümit Yayıncılık, 2006.
• et-Turtûşî, Ebû Bekir Muhammed b. el-Velîd b. Muhammed b. Halef el-Fihrî, Sirâcü’l-mülûk, thk. Muhammed Fethî Ebû Bekir, Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyyetü’l- Lübnâniyye, 1994.
• Üzer, Umur, “Uluslararası İlişkilerin Temel Kavramları”, Uluslararası İlişkiler “Girişi Kavram ve Teoriler”, ed. Haydar Çakmak, Ankara: Barış Kitapevi, 2007.
• el-Vâkıdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Eslemî, el-Megâzî, thk. Marsden Jones, Beyrut: Dâru’l-A‘lemî, 1989.
• el-Ya‘kûbî, Ahmed b. İshak b. Ca‘fer, Târîhu’l-Ya‘kûbî, Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Abdülmelik b. Mervân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, erişim: 10 Ağustos 2019, https://islamansiklopedisi.org.tr/ abdulmelik-b-mervan.
• Yücel, Yaşar - Sevim, Ali, Türkiye Tarihi: Osmanhlar Dönemi: (1300-1566), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990.