PLACE AND SOCIAL FUNCTIONS OF ORDERS IN THE TYPOLOGY OF RELIGIOUS GROUPS

Yıl 2020, Sayı: 1, 55 - 83, 20.09.2020

İsmail Kaya

https://doi.org/10.5281/zenodo.4036937

Öz

Religious groups constitute one of the main areas of interest in the sociology of religion. It is possible to treat religious groups as a subtitle of social groups. Typologies created in relation to religious groups, on the other hand, are classifications made by specifying differences between religious groups. In this context, concepts such as cult, denomination, New Religious Movements (NRM), order and congregation were developed separately from the church and sect. In this article, typologies related to religious groups were examined and orders were discussed in terms of their social functions. Their contributions in terms of education, economy and politics were also evaluated within this framework. As a result, it is possible to say that orders create a response to social living conditions. Religious groups come across as the basic social form of interaction between religion and society. Religious groups, which form a special form of social groups, differ from other group structures in terms of content and function. Sociologically, the concept of religious groups refers to religious formations that differ within a society. Religious groups that exist in the social layer can sometimes take on a completely different form due to issues such as the geography in which they live, the State, previous admissions, and the influence of established culture. For this reason, the classification of religious groups has become important, and in the Sociology of religion, religious groups are divided into two according to classical typology: natural religious groups and purely religious groups. In addition, two structures appeared in Weber's typology, which subjected religious groups to a typological classification for the first time, which are churches and sects. Apart from the church and sect, in the context of recent typologies denomination, cults, new religious movements (NRM), congregations and orders are also prominent.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Religious Group, Religious Group Typologies, Order, Social Function

TARÎKATLARIN DİNÎ GRUPLAR TİPOLOJİSİNDEKİ YERİ VE SOSYAL FONKSİYONLARI

Öz

Din sosyolojisinin temel ilgi alanlarından birisini dinî gruplar oluşturmaktadır. Dinî grupları, sosyal grupların bir alt başlığı olarak ele almak mümkündür. Dinî gruplarla ilgili olarak oluşturulan tipolojiler ise, dinî gruplar arasındaki farkları belirterek yapılan tasniflerdir. Max Weber, dinî grup incelemelerinde bir tipoloji geliştiren ilk sosyologdur. Weber’in tipolojisinde iki yapı ortaya çıkmaktadır. Bunlar farklı şekillerde tanımlanabilen kilise ve mezheptir. Özellikle Weber’in dinî gruplar tasnifi Batı ile sınırlı kalmış, bu yüzden dinî grup tipolojileri genellikle kilise kavramını merkeze almıştır. Bu açıdan sosyolojik olarak kilise, kendisini gerçeğin tek temsilcisi olarak kabul eden dinî örgütler için kullanılagelmiştir. Böyle bir yaklaşım temel kabul edildiği için İslamiyet ve diğer dinleri açıklamada, geliştirilen tipolojiler yetersiz kalmıştır. Bu yüzden yakın dönemde yeni dinî grup tipolojileri geliştirilmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede kilise ve mezhebin dışında kült, denomination, yeni dinî hareketler (YDH), tarîkat ve cemaat gibi kavramlar geliştirilmiştir. Bu makalede dinî gruplarla ilgili tipolojiler incelenmiş ve tarîkatlar sosyal fonksiyonları bakımından ele alınmıştır. Eğitim, ekonomi ve siyaset açısından sağladıkları katkılar da bu çerçevede değerlendirilmiştir. Sonuç itibariyle tarîkatların toplumsal yaşam koşullarına karşı bir cevap oluşturduklarını söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Dinî Grup, Dinî Grup Tipolojileri, Tarîkat, Sosyal Fonksiyon

Kaynakça

• Aktaş, Ahmet. “Tarîkatların Toplumsal İşlevi (Diyarbakır Kadiri Tarîkatı Örneği)”. Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2014.
• Akyüz, Niyazi. “Dinlerin Teşekkülünde Dinî Liderlerin Karizması”. Dinî Araştırmalar Dergisi 1, no. 3 (1999): 43-64. Erişim: 03 Temmuz 2020, https://dergipark.org.tr/tr/pub/da/issue/4440/61172.
• Akyüz, Niyazi. “Toplumsal Gruplaşma ve Din”. Ana Başlıklarıyla Din Sosyolojisi içinde, ed. Niyazi Akyüz ve İhsan Çapçıoğlu, 251-313. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, 2008.
• Akyüz, Niyazi. “Dinlerin Teşkilatlanması”. Dinî Gruplar Sosyolojisi içinde, ed. Niyazi Akyüz, 169- 214. Ankara: Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, 2016.
• Akyüz, Niyazi. “Doğal Dinî Gruplar (Aile – Klan – Köy – Şehir – Milli Din)”. Dinî Gruplar Sosyolojisi içinde, ed. Niyazi Akyüz, 59-96. Ankara: Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, 2016.
• Akyüz, Niyazi ve İhsan Çapçıoğlu. “Dinî Gruplar Sosyolojisi ve Yeni Dinî Hareketler”. Din Sosyolojisi El Kitabı içinde, ed. Niyazi Akyüz ve İhsan Çapçıoğlu, 507-538. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Altıntaş, Hayrani. Tasavvuf Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Arslan, Hüseyin. “Dinî Gruplar ve Siyaset: Yeni Asya Grubu Örneği”. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 2011.
• Arslantürk, Zeki ve Niyazi Akyüz. Din Sosyolojisi II Sosyal Dinamik Bünye Analizleri. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2015.
• Atacan, Fulya. Sosyal Değişme ve Tarîkat Cerrahiler. İstanbul: Hil Yayın, 1990.
• Aydın, Mustafa. Sistematik Din Sosyolojisi. İstanbul: Açılım Kitap, 2014.
• Bainbridge, William Sims. The Sociology of Religious Movements. New York: Routledge, Inc. 1997.
• Bainbridge, William Sims & Rodney Stark. “Cult Formation: Three Compatible Models”. Sociological Analysis 40, no: 4 (1979): 283-295. Erişim: 05 Temmuz 2020, https://academic.oup.com/socrel/article-abstract/40/4/283/1612715?redirectedFrom=PDF.
• Bal, Hüseyin. “Dinî Grupların Anlamı, Sınıflandırılması ve Alevi-Bektaşi Gruplar”. Zeitschrift für die Welt der Türken (ZfWT) 3, no. 3 (2011): 25-47. Erişim: 27 Haziran 2020, https://www.dieweltdertuerken.org/index.php/ZfWT/article/viewArticle/245.
• Bal, Hüseyin. Din Sosyolojisi Din Olgusu, Dinî Gruplar, Yöntem. Ankara: Sentez Yayıncılık, 2014.
• Baz, İbrahim. “Tasavvufun Tesir Halkası”. Tasavvuf El Kitabı içinde, ed. Kadir Özköse, 296-303. Ankara: Grafiker Yayınları, 2014.
• Bozacı, İbrahim ve Yunus Bahadır Güler. “Dinî Grup Bağlılığı ile Tüketici Tercihleri İlişkilerinin İncelenmesi: Kırıkkale İlinde Gerçekleştirilen Bir Alan Araştırması”. International Journal of Science Culture and Sport (IntJSCS) 3, no. 3 (2015): 163-176. Erişim: 03 Temmuz 2020, https://dergipark.org.tr/tr/pub/intjscs/issue/8669/108250.
• Bozkurt, Veysel. Değişen Dünyada Sosyoloji Temeller Kavramlar Kurumlar. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım, 2009.
• Budak, Abdülhamit. “Halvetî Tarîkatının Osmanlı Toplum Yapısıyla SosyoPolitik ve Kültürel Etkileşimi (XV. Yüzyıl Amasya Şehri Örneği)”. Yüksek Lisans Tezi, Hitit Üniversitesi, 2014.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Dinî Grup Yapılarında Dine İlişkin Muhtemel Anlama ve Temsil Sorunları”. Usûl İslam Araştırmaları Dergisi 7, no. 7 (2007): 107-136. Erişim: 30 Haziran 2020, https://dergipark.org.tr/tr/pub/usul/issue/16722/173893.
• Büyükkara, Mehmet Ali. Çağdaş İslami Akımlar. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2004.
• Cehajic, Dzemal. “Nakşibendi Tarîkatının Bosna Hersek ve Genel Olarak Yugoslavya'daki Genel Politik Durumları”. Çev. Halil İbrahim şimşek. Dinî Araştırmalar Dergisi 2, no. 5 (1999): 377-386. Erişim: 06 Ağustos 2020, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/51609
• Cezayirli, Gülay. “Dinî Grup ve Toplumsal Grup”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37, no. 1 (1997): 365-375. Erişim: 01 Temmuz 2020, https://dergipark.org.tr/tr/pub/auifd/issue/40666/489666.
• Coşkun, Ali. “Osmanlı Dönemi Dinî Kurtuluş Hareketlerinin Sosyolojisi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, no. 20 (2001): 115-143. Erişim: 04 Temmuz 2020, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/162618.
• Cürcani, es-Seyyid eş-Şerif. Tarifat Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü. çev. Arif Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları, 1997.
• Çapçıoğlu, İhsan. “Yeni Dinî Hareketler”. Dinî Gruplar Sosyolojisi içinde, ed. Niyazi Akyüz, 325-340. Ankara: Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, 2016.
• Çelik, Celaleddin. Türkiye’de Dinî Grupların Sosyolojisi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi, 2011.
• Çelik, Celaleddin. “Dinî Gruplar Sosyolojisi”. Din Sosyolojisi içinde, ed. Mehmet Bayyiğit, 277-302. Konya: Palet Yayınları, 2014.
• Doğan, Adem. “Cemaat ve Siyaset: Siyasal Davranışta Cemaat Üyelerinin Sosyal İlişkileri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, no. 38 (2016): 325-351. Erişim: 01 Temmuz 2020, https://dergipark.org.tr/tr/pub/sutad/issue/17838/187031.
• Durmuş, Zülfikar. “Kur’an-ı Kerim’de Sosyal Gruplar”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 3, no.3 (2003): 17-46. Erişim: 26 Haziran 2020, https://dergipark.org.tr/tr/pub/daad/issue/4522/62218
• Efe, Adem. “Türkiye’de Dinî Grupların Çevre ve Çevre Sorunlarına İlişkin Görüşleri (İskenderpaşa Cemaati Örneği)”. VI. Ulusal Sosyoloji Kongresi. 653-674. Aydın, 2009.
• Efe, Adem. Dinî Gruplar Sosyolojisi. İstanbul: Dönem Yayıncılık, 2013.
• Evrenk, Faruk. “Dinî Gruplaşma ve Cemaatleşme Olgusunun Sosyolojik Haritası (Isparta Örneği)”. Toplum Bilimleri Dergisi 6, no. 11 (2012): 291-296. Erişim: 05 Temmuz 2020, http://toplumbilimleri.com/?mod=makale_tr_ozet&makale_id=206.
• Fichter, Joseph. Sosyoloji Nedir? çev. Nilgün Çelebi. Ankara: Atilla Kitabevi, 2001.
• Filiz, Şahin. “Mistisizm ile Tasavvuf Arasındaki Temel Farklar”. Diyanet İlmi Dergi 30, no.1 (1994): 103-123.
• Freyer, Hans. Din Sosyolojisi. çev. Turgut Kalpsüz. İstanbul: Doğu Batı Yayınları, 2013.
• Furseth, Inger ve Pal Repstad. Din Sosyolojisine Giriş Klasik ve Çağdaş Kuramlar. çev. İhsan Çapçıoğlu ve Halil Aydınalp. Ankara: Birleşik Yayınevi, 2013.
• Giddens, Anthony. Sosyoloji. haz. Cemal Güzel. İstanbul: Kırmızı Yayınları, 2012.
• Gönüllü, Müzeyyen. “Grup ve Grup Yapısı”. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi 2, no. 1 (2001): 191-201. Erişim: 28 Haziran 2020, http://eskidergi.cumhuriyet.edu.tr/makale/99.pdf.
• Günay, Ünver. “Gruplar Sosyolojisi ve Günümüz Türkiye’sinde Dinî Gruplar”. Toplum Bilimleri Dergisi 4, no. 7 (2010): 7-52.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
• Günay, Ünver ve A. Vehbi Ecer. Toplumsal Değişme, Tasavvuf, Tarîkatlar ve Türkiye. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1999.
• Güngör, Özcan. “Aleviliğin Caferilikle İlişkisinin Sosyolojik İçerik Analizi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, no. 71 (2014): 83-109. Erişim: 25 Haziran 2020, http://isamveri.org/pdfdrg/D01093/2014_71/2014_71_GUNGORO.pdf.
• Güngör, Özcan. Türkiye’de Dinî Gruplar. Ankara: Son Çağ Yayıncılık, 2019.
• Haksever, Ahmet Cahit. “Osmanlı’nın Son Döneminde Islahat ve Tarîkatlar: Bektâşîlik ve Nakşbendîlik Örneği”. Ekev Akademi Dergisi – Sosyal Bilimler 13, no. 38 (2009): 39-60. Erişim: 06 Ağustos 2020, http://ktp.isam.org.tr/pdfdrg/D01777/2009_38/2009_38_HAKSEVERAC.pdf.
• Hamilton, Malcolm. The Sociology of Religion Theoretical and Comparative Perspectives. New York and London: Routledge, 2002.
• Kara, Mustafa. “Tanzimat’ta Cumhuriyet’e Tasavvuf ve Tarîkatlar”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 4: 977-994. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Kara, Mustafa. Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarîkatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Karataş, Gülşen. “Tarîkatlara Yönelmenin Sosyokültürel ve Psikolojik Nedenleri”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2004.
• Kılıç, Ahmet Faruk. “Din Sosyolojisinde Dinî Grup Tipolojileri”. Değerler Eğitimi Dergisi 5, no. 13 (2007): 37-58. Erişim: 02 Temmuz 2020, https://dergipark.org.tr/en/pub/ded/issue/29188/312521.
• Kınsün, Abdülbaki. “Dinî Gruplar Sosyolojisi”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4, no. 8 (2016): 210-227. Erişim: 26 Haziran 2020, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/277696.
• Kirman, Mehmet Ali. “Yeni Dinî Hareketleri Tanımlama Problemi ve Tipolojik Yaklaşımlar”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 3, no. 4 (2003): 27-43. Erişim: 28 Haziran 2020, https://dergipark.org.tr/tr/pub/daad/issue/4521/62210.
• Kirman, Mehmet Ali. Yeni Dinî Hareketler Sosyolojisi. Ankara: Birleşik Yayınevi, 2010.
• Kirman, Mehmet Ali. Din Sosyolojisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2011.
• Kirman, Mehmet Ali. “Yeni Dinî Hareketler: Tanım ve Kapsam”. Yeni Dinî Hareketler Tarihsel, Teorik ve Pratik Boyutlarıyla içinde, ed. Süleyman Turan ve Faruk Sancar, 13-26. İstanbul: Açılım Kitap, 2014.
• Kurt, Abdurrahman. Din Sosyolojisi. Bursa: Sentez Yayıncılık, 2014.
• Macionis, John J. Sociology. Pearson Education Limited, 2018.
• Macionis, John J. & Ken Plummer. Sociology A Global Introduction. Pearson Prentice Hall, 2008.
• Marshall, Gordon. Sosyoloji Sözlüğü. çev. Osman Akınhay ve Derya Kömürcü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 1999.
• Mensching, Gustav. Din Sosyolojisi Din Kültür ve Toplum İlişkileri. çev. Mehmet Aydın. Konya: Literatürk Yayınları, 2012.
• Newcombe, Suzanne. “Cults: History, Beliefs, Practices”. Handbook of Religion with Traditions, Teachings and Practices içinde, ed. Terry C. Muck - Harold A. Netland – Gerald Mcdermott, 568-572. Baker Academic, 2014.
• Öngören, Reşat. “Tarîkat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40: 95-105. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Özel, Cemal. “Seküler Zihin, Devlet ve Dinî Gruplar: Seküler Kesimin Dinî Grup Algısı Üzerine Bir Araştırma”. Toplum Bilimleri Dergisi 8, no.16 (2014): 7-27. Erişim: 27 Haziran 2020, http://toplumbilimleri.com/?mod=tammetin&makaleadi=&makaleurl=4d59110d-203e-4534-b355-.
• Özkalp, Enver. Sosyolojiye Giriş. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım, 2008.
• Peçe, Halil. “Dinî Çeşitliliğin Artması: Dinî Grupları Sınıflandırma Sorunu Bağlamında Tarîkat-Cemaat Ayrımı”. V. Türkiye Lisansüstü Çalışmaları Kongresi. 3: 189-200. Isparta, 2016.
• Revnakoğlu, Cemaleddin Server. Eski Sosyal Hayatımızda Tasavvuf ve Tarîkat Kültürü. İstanbul: Kırkambar Kitaplığı, 2003.
• Richey, E. Russell. “Denominations and Denominationalism: Past, Present, and Future”. Word & World 25, no. 1 (2005): 15-22. Erişim: 04 Temmuz 2020, https://wordandworld.luthersem.edu/content/pdfs/25-1_Denominations/25-1_Richey.pdf.
• Sarıkaya Mehmet Saffet. “Dinî Zihniyetimizin Oluşumunda Dinî Tarîkat ve Cemaatlerin Olumsuz İzdüşümleri”. Arayışlar – İnsan Bilimleri Araştırmaları – Dergisi 3, no. 5-6 (2001): 45-60. Erişim: 02 Temmuz 2020, http://www.msaffets.com/wp-content/uploads/Dinî-Zihniyet.pdf.
• Subaşı, Necdet. Din Sosyolojisi. İstanbul: Dem Yayınları, 2014.
• Subaşı, Necdet. Din Sosyolojisine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 2014.
• Taplamacıoğlu, Mehmet. “Din ve Toplum İlişkileri ve Dinî Gruplar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13, no. 1 (1965): 13-20. Erişim: 03 Temmuz 2020, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/586190.
• Taplamacıoğlu, Mehmet. Genel Sosyoloji Üzerine Bir Deneme. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1969.
• Tekin, Mustafa. Din Sosyolojisi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Tınaz, Nuri. “A Social Analysis of Religious Organisations: The Cases ofChurch, Sect, Denomination, Cult and New Religious Movements (NRMs) and Their Typologies”. İslâm Araştırmaları Dergisi, no. 13 (2005): 63-108. Erişim: 25 Haziran 2020, http://isad.isam.org.tr/vdata/sayi13/isad013_tinaz.pdf.
• Turan, Süleyman. “Yeni Dinî Hareketlerle İlgili Türkiye’deki ve Batı’daki Literatür”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6, no. 27 (2013): 561-596. Erişim: 30 Haziran 2020, http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt6/cilt6sayi27_pdf/turan_suleyman.pdf.
• Türkdoğan, Orhan. “Türk Toplumunda Yeni Dinî Hareketler ve “Cemaatlaşma””. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39, no. 2 (1999): 65- 90. Erişim: 06 Temmuz 2020, https://dergipark.org.tr/tr/pub/auifd/issue/40652/489363.
• Uluç, Özlem. Yeni Dinî Hareketler. İstanbul: Yarın Yayınları, 2013.
• Wach, Joachim. “Toplumun Sırf Dinî Teşkilatlanması”. çev. M. Rami Ayas. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, no. 19 (1971): 175-192. Erişim: 05 Temmuz 2020, https://dergipark.org.tr/tr/pub/auifd/issue/40726/490735.
• Wach, Joachim. Din Sosyolojisine Giriş. çev. Battal İnandı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1987.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Yılmaz, Ömer. Geçmişten Günümüze Tasavvuf ve Tarîkatlar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2015.
• Zengin, Ahmet Yaşar. “Tasavvuf ve Mistisizm”. İslami Araştırmalar Dergisi 12, no. 3-4 (1999): 367-370.
• Zuckerman, Phil. Din Sosyolojisine Giriş. çev. İhsan Çapçıoğlu ve Halil Aydınalp. Ankara: Birleşik Yayınevi, 2009.