Zor Eşiği Aşmak: İnsanın Hür İradesi Meselesinde Cebrî-İhtiyarî Dikotomisine Mâturîdî’nin Çözümü

Yıl 2024, , 1 - 36, 07.06.2024

Kayhan Özaykal

https://doi.org/10.26650/di.2024.35.1.1350629

Öz

Bu makale, Mâturîdî’nin hür irade ve insan fiili teorisini sistematik olarak ortaya koymaya çalışmaktadır. Bu, Cebriyye ve Muʿtezile’nin temsil ettiği gibi, ana rakipleri, hem determinist hem de liberteryenleri çürütmelerinin bir sunumu ile gerçekleştirilmektedir. Sonraki kısımda, Mâturîdî’nin kendi teorisini doğrudan desteklemek için ortaya koyduğu argümanlar sunulmaktadır. Bu argümanlar farklı muhtemel yorumlar açısından tartışılmaktadır ve Mâturîdî’nin ana kavramları ve mebdeleri listelenerek teorisinin genel çerçevesini detaylarıyla gösteren bir analizin temeli olarak kullanılmaktadır. Bu şekilde, esasen kudret (ve kuvvet) ve ihtiyār Arapça terimleriyle belirtildiği gibi güç ve hür irade terimleri açıklığa kavuşturulmaktadır. Bu çalışmanın üçüncü ve son kısmında, Mâturîdî’nin insanın failiyeti teorisinin ilahi yaratılış için taşıdığı manasıyla alakalı sorular ele alınmaktadır ve bazı ciddi sorunlar tanımlanmaktadır. İnsan kudretinin tam olarak ne ifade ettiğini ve Mâturîdî’nin bağlı olduğunu söylediği etkilerle nasıl alakalı olduğunu belirlemek için Aristoteles’in metafizik düşüncesi ve J.L. Mackie’nin illiyet analizinden yardım almak suretiyle bir çözüme varılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Teoloji, Hür İrade, Eşzamancılık, Cebriyye (Determinizm), İhtiyariyye (Liberteryenizm), Mâturîdî, Muʿtezile

The Celebrated Transcendence: al-Māturīdī’s Resolution of the Determinist-Libertarian Dichotomy regarding Human Free Will

Öz

This article attempts to systematically set out al-Māturīdī’s theory of free will and human action. To this end, firstly, a presentation is given of his refutations of both his main rivals, determinists and libertarians, as represented by the Jabriyya and Muʿtazila, respectively. The following section then presents those arguments al-Māturīdī offers in direct support his own theory. These arguments are discussed in terms of different possible interpretations and are used as the basis for an analysis of his theory that maps out its overall framework by listing its main concepts and principles. By this means, key terms such as power and free will, as denoted chiefly by the Arabic terms qudra and quwwa, and ikhtiyār, are clarified. In the third and final section of this study, questions regarding the specifics of al-Māturīdī’s theory of human agency in relation to divine creation are addressed, and some problems are identified as fundamental. A resolution is undertaken with aid from Aristotle’s metaphysics and J.L. Mackie’s analysis of causation in order to determine exactly what human power consists of and how it relates to the effects with which al-Māturīdī says it is connected.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Theology, Free Will, Concurrentism, Determinism, Libertarianism, al-Māturīdī, Muʿtazila

Teşekkür

Thank you

Kaynakça

• Akbulut, Ahmet. “Allah’ın Takdîri-Kulun Tedbiri”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 33 (1992), 129-159. google scholar
• al-Ash'arî, Abu Hasan, Maqalat al-Islmniyym. ed. Naim Zarzur. 2. Vols. Beirut: Maktab al-'Aşriyya, 2005. google scholar
• al-Bâqillânî, Abu Bakr. Tamhıd al-awa 'il wa talkhış al-dala 'il. ed. Imad al-dîn Ahmad Haydar. Beirut: Muassasat al-Kutub al-Thaqafiyya, 1986/1407. google scholar
• Çelebi, İlyas. ed., Büyük Türk Bilgini İmam Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2012. google scholar
• Ceric, Mustafa. Roots of Synthetic Theology in İslam: A Study of the Theology of Abu Mansur Al-Maturidi (d. 333/944). Kuala Lumpur International Institute of Islamic Thought and Civilization, 1995. google scholar
• Çelik, İmam Rabbani. XV. YY. Osmanli Düşüncesinde Telvîh Hâşiyeleri: Teklîfe Dair Tartişmalar. Ph.D. Dissertation. Istanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2022. google scholar
• Dhanani, Alnoor. “Al-Mâturîdî and al-Nasafî on Atomism and the Tabâ’i'”. In İlyas Celebi (ed.), Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik: Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı, Istanbul: M. U. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012, 65-76. google scholar
• Frank, Richard M. “Notes and Remarks on the Tabâ’i' in the Teaching of al-Mâturîdî”. In P. Salmon (ed.), Melanges d’Islamologie, Leiden: Brill, 1974. google scholar
• Gölcük, Şerafeddin. Kelam Açısından İnsan ve Fiilleri: Bakıllani‘de İnsanın Fiilleri Anlayışı. Istanbul: Kayıhan Yayınevi, 1979. google scholar
• Güldü, Şule. Osmanlı Dönemi Fıkıh Usûlü Çalışmaları: Hüsün-Kubuh Zemininde Oluşan Mukaddimât-ı Erbaa Literatürü. Ph.D. Dissertation. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019. google scholar
• Harvey, Ramon. Transcendent God, Rational World: A Maturîdı Theology. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2021. google scholar
• Işık, Harun. Maturidi’de İnsan Özgürlüğü. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013. google scholar
• al-Juwaynî, Imâmu al-Haramayn 'Abd al-Malik. al-Aqıda al-nizamiyya. ed. Muhammad Zahid al-Kawtharî. Cairo: al-Maktabat al-Azhariyya li’l-Turâth, 1992. google scholar
• Köksal, Asım Cüneyd. “İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlâkîliği Meselesi: Mukaddimât-ı Erbaa’ya Giriş”. İslam Araştırmaları Dergisi 28 (2012), 1-44. google scholar
• Macdonald, Duncan Black. “Mâturîdî”. E.J. Brill’s First Encyclopaedia ofIslam: 1913-1937, eds. M.TH. Houtsma, A.J. Wensinck, E.Levie- Provencal, H.A.R. Gibb, W. Heffening, 5/414-415. Leiden: Brill, Reprint 1987. google scholar
• Mackie, J. The Cement of the Universe. Oxford: Oxford University Press, 1974. google scholar
• al-Mâturîdî, Abu Manşur. Ta'wılat al-qur'ön, eds. Bekir Topaloğlu, Ahmet Vanlıoğlu, Mehmet Boynukalın, Ertuğrul Boynukalın et al., 18 vols. Istanbul: Dâr al-Mîzân, 2005-2010. google scholar
• al-Mâtuıîdî, Abu Manşur. Kitab al-tawhıd, eds. Bekir Topaloğlu and Muhammad Aruci, 2nd edn. Istanbul: Maktabat al-Irshâd, 2010. google scholar
• Menn, Stephen. “Aristotle’s Theology”. The Oxford Handbook of Aristotle, ed. Christopher Shields. 422-364. Oxford: Oxford University Press. google scholar
• Muhtaroğlu, Nazif. “Al-Mâturîdî’s View of Causality.” In Nazif Muhtaroğlu (ed.), Occasionalism Revisited: New Essays from the Islamic and Western Philosophical Traditions. Abu Dhabi: Kalam Research & Media, 2017, pp. 3-21. google scholar
• al-Nasafî, Abu al-Mu'în. Tabşirat al-adilla, ed. Claude Salame. Damascus: Institut Français de Damas, 1990. google scholar
• Pessagno, J. Meric. “Irâda, Ikhtiyâr, Qudra, Kasb: The View of Abu Manşur al-Mâturîdî.” Journal of the American Oriental Society, 104:1 (1984a): 177-91. google scholar
• Pessagno, J. Meric. “The Uses of Evil in Maturidian Thought.” Studia Islamica 60 (1984b): 59-82. google scholar
• al-Razı, Fakhr al-Dın. al-Muhaşşal afkari al-mutaqaddimın wa l-muta'akhirın min al-hukama 'i wa l-mutakallimın, ed. Hüseyin Atay. Cairo: Maktabat al-Dar al-Turath, 1991. google scholar
• Rudolph, Ulrich. Al-Maturıdı and the Development of Sunnı Theology in Samarqand. trans. Rodrigo Adem. Leiden: Brill, 2015. google scholar
• Sabri, Mustafa. Mawqif al-bashar tahta sultan al-qadar. Cairo: Matbaat al-Salafiyye, 1352[/1933]. google scholar
• Schöck, Cornelia, “Jahm b. Şafwan (d. 128/745-6) and the ‘Jahmiyya’ and Dirar b. 'Amr (d. 200/815)”, The Oxford Handbook of Islamic Theology. ed. Sabine Schmidtke. 55-80. Oxford: Oxford University Press. google scholar
• Simplicius. Simplicius: On Aristotle Physics 8.1-5. trans. Istvan Bodnar, Michael Chase, Michael Share. London: Bloomsbury, 2014. google scholar
• Sinanoğlu, Abdülhamit. “İmam Mâtürîdî’nin Düşüncesinde İnsan Hürriyeti Sorunu”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/30 (2016), 249-267. google scholar
• Şeyhzade, Abdürrahim b. Ali Amasi. İzahü’l-akaid: nazmü’l-feraid tercümesi, trans. Hacı Ali Efendizade Mehmed Emin. Dersaâdet: Müşterekü’l-Menfaa Osmanlı Matbaası, 1338[/1919]. google scholar
• al-Taftazanı, Sa'd al-Dın. Sharh al-Aqâ 'idal-Nasafı. Cairo: Maktabat al-Kulliyyat al-Azhariyya, 1987. google scholar
• Walzer, Richard. Al-Farabi on the Perfect State: Abu Naşr Al-Fârâbîs Mabâdi ’ AraAhl al-Madına al-Fâdila. Oxford: Clarendon Press, 1985. google scholar
• Watt, W. Montgomery. Free Will and Predestination in Early Islam. London: Luzac and Company, 1948. google scholar
• Yazıcıoğlu, Mustafa Said. Mâturîdî ve Nesefî’ye Göre İsan Hürriyeti. Ankara: OTTO, 2017. google scholar
• Yeprem, Saim. İrâde Hürriyeti ve İmâm Mâtürîdî. İstanbul: İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1984. google scholar
• Yüksel, Emrullah. Sistematik Kelam. Istanbul: İz Yayıncılık, 2005. google scholar