A New Attempt at Theology in The Theological Faculty of Dârülfünun; An Evaluation of Şerefeddin Yaltkaya (1880-1947)’s Project of Ijtimâi Ilm-i Kalam

Yıl 2025, Cilt: 36 Sayı: ‘Darulfunun İlahiyat’, 329 - 354, 30.06.2025

Hakan Yıldızhan

https://doi.org/10.26650/di.2025.36.1.1621012

Öz

Mehmet Şerefeddin Yaltkaya, a figure from the late Ottoman Empire, which was characterised by significant turbulence, possessed a multifaceted personality. Consequently, he engaged in self-education across numerous disciplines and pursued a career as a professor at the Faculty of Theology at Dârülfünun until its closure. In response to the prevailing developments in the West and the Islamic world’s subsequent lag in various domains, he endeavoured to identify a solution to this circumstance, akin to many scholars of that era. In this regard, he initiated the project entitled “Ijtihāmi Ilm-i Kalam”, which posited that theological concepts could be elucidated through the lens of sociological data. In this study, an analytical approach was adopted, starting with a comprehensive examination of Yaltkaya’s life and his role as a faculty member at the Faculty of Theology at Dârülfünun. Subsequently, a meticulous examination of his “Ijtihāmi Ilm-i Kalam” project was undertaken. The study’s findings indicated that Yaltkaya was unable to fully develop his project. However, the most problematic aspect of his theological project is his association of the nature of the sacred with the general acceptance of society. The positivist and materialist movements in the West exerted intense pressure on Yaltkaya, causing various problems to emerge in the social theology project.

Anahtar Kelimeler

Kalam , Dârülfünun , Mehmet Şerefeddin , Yaltkaya , Ijtimâi

Dârülfünun İlahiyat Fakültesi’nde Yeni Bir Kelam Denemesi; Şerefeddin Yaltkaya (1880-1947)’nın İctimâi İlm-i Kelam Projesi Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Osmanlı Devleti’nin oldukça çalkantılı olan son döneminde yaşamış olan Mehmet Şerefeddin Yaltkaya, çok yönlü bir kişiliğe sahiptir. Bu sebeple birçok alanda kendisini yetiştirmiş ve Dârülfünun İlahiyat Fakültesi’nin kapanışına kadar burada müderrislik yapmıştır. Batıdaki çeşitli gelişmeler ve İslam dünyasının birçok alanda geri kalması sebebiyle dönemin birçok alimi gibi bu duruma çözüm bulmaya çalışmıştır. Bundan dolayı o, “İctimâi İlm-i Kelam” projesini geliştirerek kelamın sosyoloji verileriyle açıklanabileceğini savunmuştur. Çalışmamızda öncelikle Yaltkaya’nın hayatı ve Dârülfünun İlahiyat Fakültesi’ndeki hocalık görevi incelenmiş, ardından İctimâi İlm-i Kelam projesi incelenerek tahlil edilmiştir. Çalışma sonucunda Yaltkaya’nın projesini tam olarak geliştiremediği müşahede edilmiştir. Bunun temel nedeninin Émile Durkheim’den yoğun bir şekilde etkilenmesi ve kelam ilmini sosyolojik verilerle açıklamaya çalışırken dinin ilahi yönünden daha çok beşerî yönünü ön plana çıkardığı, bunun da temel sebebinin dönemin şartları ve ihtiyaçları dolayısıyla olduğu tespit edilmiştir. Özellikle kutsalın mahiyetini toplumun genel kabulüyle ilişkilendirmesi, kelam projesinin en problemli yönünü oluşturmaktadır. Aynı zamanda Batıdaki pozitivist ve materyalist akımların da Yaltkaya üzerinde yoğun bir baskı oluşturduğu müşahede edilmiş ve ictimâi kelam projesinin çeşitli problemlerinin ortaya çıkmasına neden olduğu saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelam , Dârülfünun , Mehmet Şerefeddin , Yaltkaya , İctimâi

Kaynakça

• Alpyağıl, Recep. “Taksîm-i ulum Gelen-ek-inin Kayıp bir Halkası Olarak Emrullah Efendi’nin İlm-i Hikmet/Felsefe Adlı Eseri”. Tanzimat Sonrası Türk Düşüncesinde İlimler Tasnifi. İstanbul: Çizgi, 2022, s. 257-268. google scholar
• Fazlıoğlu, Şükran. “Manzûme fi Tertîbi’l-kütüb fî el-Ulûm ve Osmanlı Medreselerindeki Ders Kitapları”. Değerler Eğitimi Dergisi, 2003, sy.1, s.97-110. google scholar
• Bayram, İbrahim. “Şerefeddin Yaltkaya’nın İsbât-ı Vâcib Anlayışı.” Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 16, no. 3 (2018): 597-628. https://doi.org/10.18026/cbayarsos.465754. google scholar
• Bozkurt, Birgül. Mehmet Şerefeddin Yaltkaya: Hayatı, Eserleri ve Düşünce Dünyası. İstanbul: Divan Kitap, 2017. google scholar
• Bozkurt, Birgül. Mehmet Şerafeddin Yaltkaya. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2018. google scholar
• Coşkun, İbrahim. Günümüz Akaid ve Kelam Problemleri. İstanbul: Kitap Dünyası, 2020. google scholar
• Dölen, Emre. Osmanlı Döneminde Darülfünun, 1863-1922: Türkiye Üniversite Tarihi 1. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2010. google scholar
• Durkheim, Emile. Dini Hayatın İlkel Biçimleri. Çeviren Fuat Aydın. İstanbul: Eskiyeni Yayınları, 2011. google scholar
• Düzgün, Şaban Ali. Sosyal Teoloji: İnsanın Yeryüzü Serüveni. Ankara: Otto, 2018. google scholar
• Ergin, Osman Nuri. Türk Maarif Tarihi. Cilt 5. Ankara: Eser Neşriyat, 1977. google scholar
• Evkuran, Mehmet, ve Harun Çağlayan. Günümüz Kelam Problemleri. İstanbul: Bilimsel Araştırma Yayınları (Bilay), 2021. google scholar
• Gazzâlî, İmam. İhyâ-u Ulûmi’d-Din. Çeviren Mehmed A. Müftüoğlu. Cilt 3. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2008. google scholar
• Gökalp, Ziya. “Fıkıh ve İctimâiyyât.” İslam Mecmuası, 1330. google scholar
• Gökalp, Ziya. “İctimâî Usûl-i Fıkıh.” İslam Mecmuası, 1330. google scholar
• Gökalp, Ziya. “Örf Nedir?: İctimâî Usûl-i Fıkıh Meselesi Münasebetiyle.” İslam Mecmuası, 1330. google scholar
• Gökalp, Ziya. Makaleler-VIII. Editör Fatih Tuncer. İstanbul, 1982. google scholar
• Gökalp, Ziya. Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak. İstanbul: Kapra Yayıncılık, 2021. google scholar
• Göleç, Mustafa, ed. İslam Mecmuası (1914-1918). Cilt 1. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2019. google scholar
• Güle, Nevzat. “Ortadoğu ve İslam Ülkeleri Entelektüel Yaşamında Din Adamlarının Sekülerleşme Projeleri ve M. Şerafeddin Yaltkaya Örneği.” Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002. google scholar
• Günaltay, Mehmed Şemseddin. İslam Öncesi Araplar ve Dinleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020. google scholar
• Güneş, Kâmil. İslam Düşüncesinde Kutsallık. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010. google scholar
• Halefullah, M. Ahmet. el-Fennu’l-Kasasi fi’l-Kur’ani’l-Kerim. Kahire, 1972. google scholar
• İbn Mâce, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvini. Sünen-i İbn Mâce. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Dârülfünun.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 8 (1993): 521-25. İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• İzmirli, İsmail Hakkı. “İslam’da Felsefe; Yeni İlmi Kelam.” Sebilürreşad, 1333. google scholar
• İzmirli, İsmail Hakkı. Muhassalü’l-kelâm ve’l-hikme. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1336. google scholar
• Kara, İsmail. “Mehmet Şerefettin Yaltkaya.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 43 (2013): 308-10. İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Kazancıgil, Aykut. “Mehmet Şerefeddin Yaltkaya.” Felsefe-Bilim-Tarih Dergisi 1 (1991): 113-42. google scholar
• Kazancıgil, Aykut. “Ord. Prof. Mehmet Şerefeddin Yaltkaya (1879-1947) Hayatı ve Çalışmaları.” Tıp Tarihi Araştırmaları 10 (2001): 237-65. google scholar
• Kolektif. Kelamın İşlevselliği ve Günümüz Kelam Problemleri. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2000. google scholar
• Kolektif. Kur’an-ı Kerim Açıklamalı Meali. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2003. google scholar
• Kolektif. Günümüz Kelam Problemleri. İstanbul: Ekin Yayınları, 2017. google scholar
• Kutluer, İlhami. “Pozitivizm.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 34 (2007): 335-39. İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Küçükkayış, Büşra. “Sosyoloji Olarak İlahiyat: M. Şerefeddin Yaltkaya.” Yüksek lisans tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2014. google scholar
• Kütükoğlu, Mübahat S. “Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye Medresesi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 8 (1993): 507-8. İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Macionis, John J. Sosyoloji. Çeviren Vildan Akan. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2022. google scholar
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nîsâburi. Sahih-i Müslim. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2010. google scholar
• Öcal, Mustafa. Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi. Bursa: Dergah Yayınları, 2016. google scholar
• Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze İslam Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2021. google scholar
• Özarslan, Selim. Günümüz Kelam İnanç Problemleri. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2016. google scholar
• Özervarlı, M. Sait. Kelam’da Yenilik Arayışları (XIX. Yüzyıl Sonu-XX. Yüzyıl Başı). İstanbul: İSAM/ İslam Araştırmaları Merkezi, 1998. google scholar
• Özervarlı, M. Sait. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Arayışlar: Mehmed Şerafeddin’in ‘İctimâî İlm-i Kelâm’ı.” İslam Araştırmaları Dergisi 3 (1999): 157-70. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ isad/issue/68870/1086976. google scholar
• Özervarlı, M. Sait. “Yeni İlm-i Kelâm.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 43 (2013): 427-28. İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Sâdık, Muhammed. “Açık Mektup: Şeyhülislâm Efendi Hazretlerine.” Sırât-ı Müstakîm, 1329. google scholar
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Cahiliye Arap İnancında Putların Yeri.” Milel ve Nihal 11, no. 1 (2016): 9-50. https://doi.org/10.17131/milelnihal.10321. google scholar
• Tirmizi, Ebu İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemi. Sünen-i Tirmizi. Beyrut: Dâru İbn Kesir, 2007. google scholar
• Toprak, Süleyman, ve Şerafettin Gölcük. Kelam & Tarih: Ekoller-Problemler. Konya: Tekin Kitabevi, 2021. google scholar
• Ünal, Necdet. “Kur’an’ın İçki Yasağı Tedriciliği Üzerine Bir Araştırma.” KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 9, no. 2 (2011): 149-82. https://doi.org/10.18317/kader.26901. google scholar
• Yaltkaya, M. Şerefeddin. “Cenâb-ı Hak Bilinmez Sezilir.” İslam Mecmuası, 1330. google scholar
• Yaltkaya, M. Şerefeddin. “İntikada Cevab.” İslam Mecmuası, 1330. google scholar
• Yaltkaya, M. Şerefeddin. “İctimâi İlm-i Kelam-1.” İslam Mecmuası, 1332. google scholar
• Yaltkaya, M. Şerefeddin. “Din Aklî Değil Ma’kuldür.” İslam Mecmuası, 1333. google scholar
• Yaltkaya, M. Şerefeddin. “İctimâi İlm-i Kelam-2.” İslam Mecmuası, 1333. google scholar
• Yaltkaya, M. Şerefeddin. “İctimâi İlm-i Kelam-3.” İslam Mecmuası, 1333. google scholar
• Yaltkaya, M. Şerefeddin. “Dinin Fen ile Tevkifi.” İslam Mecmuası, 1334. google scholar
• Yaltkaya, M. Şerefeddin. “Mesel-i A'la.” Mihrab, 1340. google scholar
• Yaltkaya, M. Şerefeddin. Vaazlar. İstanbul: Diyanet İşleri Neşriyatı, 1944. google scholar
• Yaltkaya, M. Şerefeddin. Hatiplik ve Hutbeler. Ankara: Maarif Kitaphanesi ve Matbaası, 1946. google scholar
• Yaltkaya, M. Şerefeddin. Dini Makalelerim. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020. google scholar