قضايا فقهية معاصرة في وقف النقود دراسة حالة الصكوك الوقفية

Yıl 2021, Cilt: 32 Sayı: 2, 597 - 638, 31.12.2021

Omar Kachkar , Ahmad Hersh , Marwa Alfares

https://doi.org/10.26650/di.2021.32.2.1026906

Öz

برزت أهمية الوقف الإسلامي مؤخرًا مع تزايد الاهتمام العالمي بالتنمية المستدامة. وقد ظهرت تطبيقات جديدة معاصرة للوقف، ونتج عن ذلك ظهور مسائل فقهية جديدة، يتحتم مناقشتها وبيان الحكم الشرعي فيها. ومن أهم تلك التطبيقات الصكوك الوقفية، التي يرى فيها كثيرون أداة فاعلة في حشد التمويل اللازم لمشاريع التنمية الاقتصادية والاجتماعية في البلدان الإسلامية. تنبع أهمية هذا البحث في تناوله لبعض المسائل الشرعية المتعلقة بالصكوك الوقفية بنوعيها الدائم والمؤقت، وتتمثل هذه المسائل بمسألة زكاة الصكوك الوقفية، وحكم تداولها، ورهنها. وتخلص الورقة إلى عدم وجوب الزكاة في الصكوك الوقفية الدائمة والمؤقتة لا على الواقف ولا على الموقوف عليهم. وتفرق هذه الورقة بين الدّين والقرض الحسن من حيث وجوب الزكاة على الدائن في الأول وعدم وجوبها في الثاني. وأما مسألة التداول، فتناقشها هذه الورقة في ضوء الخلاف الفقهي في مسألة بيع الدّين وهي أقرب ما تكون إلى صكوك المرابحة من حيث ما تمثله من ديون، وترجّح جواز تداول الصكوك الوقفية ضمن مراعاة الضوابط والمحاذير الشرعية، وهي بمجملها متحققة في صكوك وقف النقود المؤقتة. وأخيرًا فيما يتعلق بمسألة استخدام الصكوك الموقوفة رهنًا من قبل الواقف أو الناظر، فالراجح عدم جواز رهن الصكوك الوقفية من قبل الناظر حفاظًا على الأصول الموقوفة من الضياع، مع إمكانية رهنها بتحقق المصلحة، وإقرار صريح من المحكمة العليا كما نصّت على ذلك بعض التشريعات القانونية في الدول الإسلامية، وأما استخدام الصكوك رهنًا من قبل الواقف، فالراجح الجواز قياسًا على جواز رهن الدّين من طرف ثالث غير المدين. وتوصي هذه الورقة بدراسة الصكوك الوقفية من قبل المجامع الفقهية والمؤسسات الشرعية وإصدار القرارات اللازمة حول المسائل الفقهية المتعلقة بها.

Anahtar Kelimeler

الصكوك الوقفية, الوقف المؤقت, الوقف النقدي, التنمية, الوقف

Para Vakıflarıyla İlgili Güncel Meseleler: Sukûk Vakfına İlişkin Bir İnceleme

Öz

İslam medeniyetinin önemli müesseselerinden olan vakfın önemi, son zamanlarda sürdürülebilir kalkınmaya artan küresel ilgi ile ortaya çıkmıştır. Günümüzde yeni vakıf uygulamaları meydana gelmiştir. Dolayısıyla hükümleri tartışılması gereken birçok yeni fıkhi mesele oluşmuştur. Bu uygulamalar içerisinde en önemli olanlardan biri, İslam ülkelerinde ekonomik ve sosyal kalkınma projeleri finansmanını toplamakta etkili bir araç olarak değerlendirilen sukûk vakıflarıdır. Bu araştırmanın önemi, hem kalıcı hem de geçici sukûk vakfıyla ilgili bazı şeri konuları ele almasından kaynaklanmaktadır. Bu çerçevede sukûk vakfının zekâtı, tedavülü ve rehnedilmesi konuları ele alınmıştır. Daimi ve geçici sukûk vakfında ne vakfedenin ne de vakıftan yararlananların zekâtla mükellef olmadıkları sonucuna varılmıştır. Ayrıca bu çalışmada; ilkinde alacaklının zekât yükümlülüğünün olması, ikincisinde ise zekât yükümlülüğünün olmaması açısından deyn ile karz-ı hasen arasında ayrım yapılmıştır. Tedavül konusu, temsil ettikleri borçlar açısından murabaha sukûkuna en yakın olan deynin satımı konusundaki fıkhî ihtilaflar ışığında tartışılmaktadır. Sonuç olarak sukûk vakfının tedavülü, şer’î kurallar ve yasaklar çerçevesinde -ki bunların hepsi geçici para vakfı sukûkunda bulunur- caiz olarak değerlendirilmiştir. Son olarak vakfedilen sukûkun vâkıf veya nâzir tarafından rehnedilerek kullanılması ele alınmıştır. Vakfedilen malların korunması amacıyla bu nâzır için caiz görülmemiştir. Sukûkun vâkıf tarafından rehin olarak kullanılması ise borcun borçlu dışındaki üçüncü bir şahıs tarafından rehnedilmesine kıyas edilerek caiz olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu makale, sukûk vakfının içtihat kurulları ve şer’î kurumlar tarafından incelenmesini ve bunlarla ilgili fıkhî meseleler etrafında gerekli kararların alınmasını tavsiye etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, kalkınma, para vakfı, geçici vakıf, sukûkun vakf

Temporary Fiqh Issues in Cash Waqf The case of Waqf Sukuk

Öz

Recently, the importance of waqf (endowment) has emerged with increasing global interest in sustainable development. The revival of cash waqf as one of the most important types of waqf, as well as the advent of new uses, have resulted in the formation of new Fiqh (juristic) difficulties. This is due to the flexibility and efficiency of cash waqf in mobilizing financial resources for Islamic countries’ economic and social development programs. This paper discusses the importance of the juristic issues arising from waqf sukuk (bonds). These issues are zakat, rahn (collateral), and the exchange of waqf sukuk. The paper concludes that zakat is not obligatory on permanent and temporary waqf sukuk, neither on the waqf founder (sukuk holder) nor on the beneficiaries. A distinction is made between debt and qard in regard to the obligation of zakat on the creditor in debt but not in qard. The exchange of sukuk sukuk is discussed in light of juristic disagreement in replacing the waqf asset, adopting permissibility within the Shariah guidelines and precautions. Finally, this paper adopts the impossibility of using waqf sukuk as collateral by the sukuk holder in order to safeguard the waqf asset. This study, on the other hand, waqf sukuk accepts the permissibility in analogy to the permissibility of mortgaging the debt for the benefit of a third party other than the debtor, by using the temporary waqf sukuk as collateral by the sukuk holder.

Anahtar Kelimeler

Endowment, development, cash endowment, temporary endowment, endowment sukuk (endowment bonds)

Kaynakça

• 1. Anwar İbrahim Ahmed. “Ru’yetü’l-inşa bank evkâf, Mecelletü’d-dirâsâti’l-mâliyye ve’l-masrîfiyye”. 22/2 (2014).
• 2. Ba’lî, Ali b. Muhammed. el-Ahbâru’l-ilmiyye mine’l-ihtiyârâti’l-fıkhiyye li Şeyhi’l-İslâm İbn Teymiyye. thk. Ahmed b. Muhammed b. Hasan el-Halîl, Dâru’l-Âsıme.
• 3. Benyounis, H. (2017). Smart Waqf, Engineering the Awqaf Industry, Brunei Darussalam Islamic Investments Summer2-3 august indera Samudra grand hall the empire hotel and country club) https://cibfmbrunei.com/wp-content/uploads/2017/05/Smart-WAQF-BIIS-August-2017-v3.pptx
• 4. Benyounis, H. (2018). Smart Waqf: Engineering the Awqaf Industry, World 1st Awqaf Sukuk 6th global waqf conference 19 – 22 November 2018 – Bangkok، Thailand https://gwc2018.mediu.edu.my/full-paper/
• 5. Biltâcî, Suâd. Vakfu’n-nukûd: Hakikatuhû ve hukmuhû ve turukuhû ve davâbitu istismârihî dirâse fikhiyye mukarene. İskenderiye: Külliyyetü’d-dirâsâti’l-islâmiyye, 2006.
• 6. Buhârî, Muhammed b. İsmaîl. Sahihu’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İbn kesîr el-Yemmâme, 3. Basım, 1407/1986.
• 7. Buhûtî, Mansûr b. Yunus. Keşşâfu’l-kınâ’ an metni’l-ikna. haz. Hilal Maslahî Hilâl, Beyrut: Dâru’l-fikr, 1982.
• 8. Büceyrimî, Süleyman b. Muhammed. Hâşiyetü’l-Büceyrimî ale’l-Hatîb Tuhfetü’l-Habîb ala Şerhi’l-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2015.
• 9. Calû, Muhammed Salih. El-eshum ve ahkâmuhâ fi’l-fikhi’l-islâmî, Silsiletü’r-resâil ve’d-dirasâti’l-câmiiyye. Beyrut: Daru’l-Kütubu’l-ilmiyye, 2015.
• 10. Cessâs, Ahmed b. Alî Ebû Bekir er-Râzî. Ahkâmu’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, Müessesetü’t-târihi’l-Arabî, 1992.
• 11. Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed. Şerhu's-sağîr. thk. Ali el-Hâşim, Kahire: Dâru'l-fadîle li'n-neşr, ts.
• 12. Desûkî, Muhammed b. Ahmed b. Arafe, Hâşiyetü’d-Desûkî ale’ş-Şerhi’l-kebîr, Kahire: Dâru İhyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, ts.
• 13. Ebu’l-Abbâs, Şihâbüddîn Ahmed. el-Furûk. thk. Halil Mansur, Kahire: Alemu’l-Kütüb, ts.
• 14. eFütûhî, Muhammed b. Ahmed b. Abdülazîz b. Ali. Meûnetü uli’n-nühâ şerhu’l-müntehâ, thk. Abdu’l-melik Dehîş, Mekke: Mektebetü’l-Esedî, 5. Basım, 2008.
• 15. Ensârî, Zekeriya b. Muhammed. Esne’l-Metâlib Şerhu Ravzi’t-Tâlib. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-İslâmî, ts.
• 16. Esyûtî, Şemsüddîn Muhammed. Cevâhiru’l-ukûd ve muînu’l-kudât ve’l-muvakkıîn ve’ş-şuhûd. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1996
• 17. Fâris, Merve- Süfyan, Ahmed vd. “Âfâku Isdâri’-Sukûki’l-Vakfiyye fî Malezya”, Câmiatü’l-Medîne el-Âlemiyye, 27 (2019).
• 18. Ghaouri, M. (2021) Waqf-Linked-Sukuk vs. Sukuk-Linked-Waqf: an in-Depth Assessment. https://finconnect.news/2021/06/15/waqf-linked-sukuk-vs-sukuk-linked-waqf-an-in-depth-assessment/
• 19. Guneymî, Abdülganî ed-Dimeşkî. el-Lübâb. Mektebetü Dari’l-Fecr, Dimeşk, 3. Basım, 2020.
• 20. Hacâvî, Musa. el-İkna fi fıkhi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Abdu’l-Latîf es-Sübkî, Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• 21. Haddâd, Ahmed b. Abdu’l-Azîz. “Vakfu’n-Nukûd ve İstismârruha”. Ümmü Kurâ Üniversitesi, İkinci Toplantı, Mekke: 2006.
• 22. Hammâd, Nezîh Kemal. “Rehnü’d-duyûn ve’s-senedât fi’l-fıkhi’l-İslâmî: Dirâse Te’sîliyye Tatbîkiyye”, Mecelletü’l-Kadâiyye. 10 (1435/2014).
• 23. Hamza, Hişam. “el-Vakfu’n-Nakdî ve temvîlu’l-istismâri’l-vakfî”. el-Mu’temeru’l-İslâmî li’l-vakf, Câmiatü’l-Melik Abdu’l-Azîz, 2016.
• 24. Haraşî, Muhammed el-Haraşî Ebû Abdullah Ali el-Adevî. el-Haraşî ala Muhtasari Sîdi’l-Halîl ve bi hâmişihi hâşiyetü’l-Adevî. Kâhire: el-Matbaatü’l-Emîriyye el-Kübrâ, 1317/1899
• 25. Hasan, Ahmed Hasan. El-Evrâku’n-nakdiyye fi’l-İktisâdi’l-İslâmî: Kıymetuhâ ve Ahkâmuhâ, Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1420/1999.
• 26. Haskefî, Muhammed b. Ali. ed-Dürrü’l-muhtâr, thk. Abdu’l-Munim Halil İbrahîm, Beyrut: Dâru’l-kütübil’l-ilmiyye, 1423/2002.
• 27. Hattâb, Kemâl. “es-Sukûku’l-Vakfiyye ve devruhâ fi’t-tenmiye”. Mu’temeru’l-Âlemî es-Sânî li’l-Evkâf, Câmiatü Ümmü’l-Kurâ, ts.
• 28. Hattâb, Şemsüddîn Ebû Abdullah. Mevâhibu’l-celîl fi şerhi muhtasari’l-Halîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
• 29. Hey’etü’l-ulyâ li’r-rakâbeti’ş-şer’iyye ale’l-mesârif ve’l-müessesâti’l-mâliye, Sudan, 2006.
• 30. İbn Abdilber el-Malikî, Ebû Ömer Yusuf. el-Kâfî fî fıkhi ehli’l-Medîne. Riyad: Mektebetü’-r-Riyadi’l-Hadîse, 2. Basım, 1980.
• 31. İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer Âbidîn. Reddü’l-muḥtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. thk. Muhammed Subhî Hallâq, Âmir Hüseyin, Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, 1998.
• 32. İbn Arafe, Muhammed b. Muhammed İbn Arafe. el-Muhtasaru’l-Fıkhî. thk. Hafız Muhammed Hayr, Dubai: Müessesetü Halef Ahmed el-Habtûr li’l-Âmâli’l-Hayriyye, 2014.
• 33. İbn Fâris, Ahmed b. Zekeriya, Mekâyîsu’l-luğa. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1414/1994.
• 34. İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed ez-Zâhirî. el-Muhalla. Beyrut: Daru’l Fikr.
• 35. İbn Hümâm, Kemâlüddîn. Fethu’l-kadîr, thk. Abdu’r-rezzâk Gâlib el-Mehdî, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• 36. İbn İlîş, Muhammed b. Ahmed. Minehu’l-celîl alâ Muhtasari’ş-Şeyh Halîl maa ta’lîkâti min tehsili Minehi’l-Celîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1989.
• 37. İbn Kesîr, İsmaîl b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sâmi es-Selâme, Riyad: Dâru Tîbe, 2. Basım, 1999.
• 38. İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah. el-Muğnî ala Muhtasari’l-Hırakî. thk. Abdu’s-selam Şahin, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• 39. İbn Kudâme, Şemsüddîn Ebu’l-Ferec Abdu’r-rahman el-Makdisî. eş-Şerhu’l-kebîr. thk. Abdullah b. Abdu’l-Muhsin et-Türkî, Abdu’l-Fettah el-Hulv, Kahire: Hicrun li’t-tıbâa ve’n-neşri ve’t-tevzî’ ve’l-i’lân, 1415/1995.
• 40. İbn Manzûr, Cemâlüddîn Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Daru Sâdır.
• 41. İbn Mevdud, Abdullah b. Mahmûd el-Mevsılî el-Hanefî. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr. Kahire: Matbaatü’l-Halebî, 1937.
• 42. İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhim. el-Bahru’r-râik şerhu kenzi’d-dekâik. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• 43. İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhim. el-Eşbah ve’n-nezâir. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• 44. İbn Teymiye, Ahmed b. AbdülHalim. Mecmuatü’l Fetavâ. thk. Amir el-Cezzâr ve Envar el-Bâz, Mısır, Darü’l-Vefâ’ li’t-tibâah ve’n-neşr ve’t-tevzî’, 1997.
• 45. Karadâvî, Yusuf. Fıkhu’z-Zekât. Beyrut: Dâru’r-Risâle, 2006.
• 46. Karnî, İbtisâm. “el-Vakfu beyne hükmi meliki’l-lâh Teâla ve’l-melîketi’l-âmme”. Evkâf bi’l-Memleketi’l-Arabiyyeti’s-Suûdiyye el-Vakfu’l-İslâmî, Üçüncü Konferans, 2009.
• 47. Kâsânî, Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. thk. Muhammed Dervîş, 2. Basım, Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâs, 1998.
• 48. Kasri, N. & Saeran N. S. (2016). Waqf and Sukuk: Addressing The Humanitarian Funding Gap. Retrieved from http://giem.kantakji.com/article/ details/ID/918
• 49. Kermî, Mer‘î. Ġāyetü’l-müntehâ. thk. Yâsir el-Mezrûî ve Râid er-Rûmî, 2007.
• 50. Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. Ahkâmu’l-Kur’ân li’l-Kurtubî. Kahire: Dâru’l-kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• 51. Lecne mükevvene min iddeti ulemâ ve fukahâ fi’l-hilâfeti’l-Osmâniyye, thk. Necîb Hevâvinî, 1286/1869.
• 52. Malik b. Enes. el-Müdevvenetü’l-Kübrâ Rivâyetü Sahnûn. Riyad: Tıbâatü’l-evkâf es-Suûdiyye, Matbaatü’s-saâde, 1324/1906.
• 53. Mansûr, Muhammed Hâlid. “Zekâtu’l-Kardi’l-Hasen: Dirâse Fıkhiyye”. Dirâsâtu’l-Ulûmi’ş-Şer’iyye ve’l-Kânûn, 43/2(2016).
• 54. Meclisu’l-hademâti’l-mâliyye el-İslâmiyye, Kifâyetü Ra’si’l-mâl li’s-sukûk ve’t-teskîk ve’l-istismârâti’l-akâriyye, Malezya, 2009.
• 55. Merdâvî, Ali b. Süleyman. el-İnsâf fi ma’rifeti’r-râcih mine’l-hilâf alâ mezhebi’l-imâm Ahmed b. Hanbel. thk. Muhammed eş-Şâfiî. 1.b. Beyrut: Daru’l-kütübu’l-ilmiyye 2004.
• 56. Mergînânî, Ali b. Ebi Bekr. el-Hidâye fi şerhi Bidâyeti’l-mübtedâ. thk. Talâl Yusuf. Beyrut: Daru İhyâu’t-turâsi’l-Arabî, 1.b. 1417.
• 57. Musari, K. (2019)The Evolution of Waqf and Sukuk toward Sukuk-Waqf in Modern Islamic Economy International Journal of `Umranic Studies Vol.2, Issue 1 | Available from: https://www.researchgate.net/publication/337702302_The_Evolution_of_Waqf_and_Sukuk_toward_Sukuk-Waqf_in_Modern_Islamic_Economy [accessed Aug 18 2021].
• 58. Nassu Karar Mecmai’l-Fıkhi’l-İslâmî ed-Düvelî, 26-30 Nisan 2009.
• 59. Nevevî, Ebû Zekeriya Muhyiddîn Yahya b. Şeref. Ravzatu’t-tâlibîn ve umdetü’l-müftîn, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1991.
• 60. Nikâsî, Muhammed. Es-sukûki’l-vakfiyye ve devrihâ fi’t-tenmiyeti’l-iktisâdiyye min hilâli temvîl berâmic’t-te’hîl ve ashâbi’l-mihen ve’l-harf. Malezya İslam Üniversitesi, 2013.
• 61. Oubdi, Lahsen, and Abdessamad Raghibi. 2018. “Sukuk-Waqf: The Islamic Solution for Public Finance Deficit.” Munich Personal RePEc Archive (85629).
• 62. Râfiî, Abdulkerim. Fethu’l-Azîz bi şerhi’l-vecîz, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• 63. Râzî, Muhammed b. Ebî Bekr, Muhtâru’s-sihâh, thk. Isâm Faris el-Huristânî, Amman, Ürdün: Dâru’l Ammâr, 9. Basım, 2005.
• 64. Salih Salâh. “Rehnu akârâti’l-vakf biğaradi tenmiyyetü’l-evkâf ve tatvîrihâ”. Heyetü’l-ulyâ li’r-rakâbeti’ş-şeriyye li’l-cihâzi’l-masrifî ve’l-muessesâti’l-mâliyye, Fetva no: (2006/7).
• 65. Şâir, Bâsil - Ez-Zeydâniyyîn, Hiyâm. el-Ahkâm ve’d-Devâbıtu’ş-Şer’iyye li tedâvüli’s-sukûki’l-istimâriyye el-İslâmiyye. 2016.
• 66. Şâşî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed. Hîletü’l-ulemâ fî ma’rifeti mezâhibi’l-fukâhâ, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1980.
• 67. Şîrâzî, Ebu İshak. el-Mühezzeb. thk. Muhammed Zuhaylî, Dimeşk: Daru’l-Kalem, 1992.
• 68. Şirbînî, el-Hatîb. Muğni’l-Muhtâc. thk. Muhammed Halil Iytânî, Lübnan, Daru’l-Ma’rife, 1997.
• 69. Ürdüniyye, Muhammed Nureddin. el-Karzu’l-hasen ve ahkâmuhu fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• 70. Venşerîsî, Ebu’l-Abbâs Ahmed. Miʿyârü’l-muʿrib ve’l-câmiʿu’l-muġrib ʿan fetâvâ ʿulemâʾi İfrîkiyye ve’l-Endelüs ve’l-Maġrib. Mağrib: Vizâratü’l-evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye li’l-memleketi’l-Mağribiyye- Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1981.
• 71. Yasin Muhammed Naîm. “Zekatû’l-kardi’l-hasen”. Mecelletü’l-Mîzân li’d-dirâsâti’l-islâmiyye ve’l-kânûniyye, 4/1 (2017).
• 72. Zerkâ, Muhammed Enes. “el-Vakfu’l-muakkat li’n-nukûd ltemvîli’l-meşrûâti’s-suğrâ li’l-fukarâ”. İkinci Vakıflar Sempozyumu, Ummu’l-Kurâ Üniversitesi, Mekke, Aralık 2006.
• 73. Zühaylî, Vehve b. Mustafa. el-Fıkhu’l-İslâmî ve Edilletuhu. Dımeşk: Dâru’l-fikr, 4. Basım, 2002.