Siyasî ve Sivil Elit Arasında Toplumsal Düzenin Mekânsal Organizasyonu: Memlük Kahiresinde Dört Farklı Medrese Örneği

Yıl 2022, Cilt: 33 Sayı: 1, 247 - 277, 30.06.2022

Büşra S. Kaya

Öz

İlk İslâm fetihlerinden Memlükler dönemine kadar Kahire çeşitli imar faaliyetlerine sahne olmuştur. İslâm şehirlerinin, dinî ve ilmî faaliyetlerin merkezini oluşturan bir mekân etrafında inşa edilmesi Hz. Ömer zamanından itibaren bölgede kurulan şehirlerde öne çıkan bir özelliktir. Mısır’ın fethiyle kurulan Fustat şehrinden Memlüklerin Kahiresine kadar dinî ve ilmî faaliyetlerin yapılandırılması şehrin mekânsal organizasyonunda önem kazanmıştır. Özellikle Fâtımîler dönemi başta Ezher Camii olmak üzere kurulan pek çok eğitim kurumuyla Şiî propagandanın merkezi haline gelen şehir, Eyyûbîlerin idareyi devr almasıyla yeni bir döneme girer. Çalışmada öncelikle fethinden Memlüklere kadar olan dönemde Kahire’nin mekânsal organizasyonundaki değişim kısaca ele alınacak ardından Memlükler döneminde siyasî elitin sivil elitle kurduğu ilişki ağı neticesinde ilmî pratikleri himaye etmek üzere inşa ettikleri pek çok medresenin toplumsal düzenin tesisindeki rolü ortaya konmaya çalışılacaktır. Memlüklerin kendinden önceki devletlerin mekânsal organizasyonunun çok daha ötesinde Kahire’yi İslâm dünyasının entelektüel merkezi halinde getirme arzusunda oldukları açıktır. Bu amaçla Kahire’de inşa ettikleri yüzlerce medrese, hankah ve zâviye ile Kahire şehrinde toplumsal düzeni yeniden tesis etme, bilginin kontrolü ve himayesini ellerinde tutmaya büyük önem verdikleri düşünülmektedir. Çalışmada ele alınan medrese örnekleri, siyasî elitin farklı kesimleri tarafından inşa edilmiş yapılardır. Bu örneklerden hareketle Memlük Kahiresinin mekânsal organizasyonunda medrese tesis etmenin toplumsal düzenin tesisindeki rolü farklı açılardan ortaya konmaya çalışılmıştır. Meselenin ele alınışı esnasında Kahire’de medrese yapıları hakkında bilgi veren tarih ve hitat kitapları ile bu kurumların vakfiyeleri öncelikli kaynaklarımızı oluşturmaktadır. Tabakat eserlerindeki veriler de çalışmaya konu olan medreselerdeki ilmî faaliyetlerin işleyişi sırasındaki rekabet ve mücadele alanlarını göstermesi ve çeşitli himaye ilişkilerini sunması bakımından önem taşımaktadır. Konu ile alakalı olduğunu düşündüğümüz modern araştırmalar ise çalışmamız esnasında meselenin problematize edilmesi ve farklı bakış açıları sunmaları bakımından kaynaklarımız arasında yer almaktadır. Bu çalışma, Memlük siyasî elitinin sosyal hayatta kalmak ve bilginin kontrolünü elinde tutmak maksadıyla kurdukları medrese yapılarıyla toplumsal yapıda meşruiyetini temin etme ve toplumsal düzeni tesis etme düşüncelerini dört farklı medrese örneği üzerinden ele almayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Memlük Kahiresi, Medrese, Ulemâ, Siyasî Elit, Yüksek Öğretim

Spatial Organization of Social Order Between Political and Civil Elite: Four Different Madrasa Examples in Mamluk’s Cairo

Öz

The transfer of higher knowledge and the creation of an intellectual tradition in the history of Islamic civilization are understood to be directly related to the madrasa institution. This study aims to present a madrasa conceptualization through the example of four madrasas in Cairo. During the Mamluk Sultanate, madrasas had the characteristics of higher education institutions in which students from four madhhabs could be educated under the same roof. The sultans evidently established many of the madrasas built during the Mamluk Sultanate, and wealthy waqfs were allocated to these madrasas to maintain their scientific activities, which made an essential contribution to Cairo’s scientific life. The Mamluk political elite explicitly supported the ulama class that embodied the main force of the social structure as well as their scientific activities with the material resources allocated to them; these elite recognized the authority the ulama had over the society. Mamluk madrasas have such a complex structure that they do not have any single dimension, purpose, or function. The madrasas shed light on the historical course of the intellectual tradition that developed within the political, economic, social, and religious networks of the period and that had been shaped in line with the needs of the society.

Anahtar Kelimeler

Mamluk Cairo, ulama, political elite, madrasa, higher education

Kaynakça

• Abdürrezzak, Ahmed. el-Bezl ve’l-bertâle: zamânü selâtini’l-memâlik. Kahire, 1979.
• Abouseif, Doris Behrens. “Change in Function and Form of Mamluk Religious Institutions”. Annales Islamologiques 21(1985): 73-93.
• Ali Abdüllatif İbrahim. “Nassan Cedidan min Vesikati’l-Emir Sargatmış”. Kahire: Camiatü’l-Kahire Mecelletü Külliyeti’l-Adab 27/1965, 121-158.
• Berkey, Jonahtan P.. The Transmission of Knowledge in Medieval Cairo:A Social History of Islamic Education. Cambridge: Cambridge Univ Press, 1992.
• Berkey, Jonahtan P.. “The Mamluks as Muslims: the Military Elite and the Construction of Islam in Medieval Egypt”. The Mamluks in Egyptian Politics and Society. Cambridge: Cambridge Univ Press, 1998, s. 163-174.
• Broadbridge, Anne F.. “Academic Rivalry and the Patronage System in Fifteenth-Century Egypt: al-Aynî, al-Maqrizi, and Ibn Hajar al-Asqalani”. Mamluk Studies Review, 1999, 3/85-107.
• Chamberlain, Michael. Knowledge and Social Pratice in Medieval Damascus 1190-1350. Cambridge: Cambridge Univ Press., 1994.
• Spesier, Philipp. “The Sultan al-Nasir Mohammad Madrasah in Cairo”. Mamluk Studies Review 12/2(2008): 197-221.
• Daisuke, Igarashi. “Madrasas, their shaykhs and civilian founder the Basitiyah Madrasahs in the Mamluk Era”. Orient Report of the Society for Near Eastern Studies in Japan 48(2013): 79-94;
• Emin, Muhammed M.. Evkâf ve’l-hayâtü’l-ictimaiyye fi Mısr 1250-1517/648-923. Kahire, 1980. Faraj, Majid. “Masjid wa madrasat al-Sultan Qalawun wa Qubbatuh 683-684 (1284-1285)”. Misr al-Mahrusah 13(2001): 104-113.
• Fernandes, Leonor. “Mamluk Politics and Education: The Evidence from Two Fourteenth Century Waqfiyya”. Annales Islamologiques 19 (1983), 9-17.
• Frenkel, Yehoshua. “Is there an Islamic Space? Urban and Social Issues, as Reflected in the qadi courts of Egypt and Syria”. Towns and Material Culture in the Medieval Middle East. ed. Yaacov Lev. Brill: Leiden, 2002: 103-117.
• Haarmann, Ulrich. “Arabic in speech, Turkish in lineage: Mamluks and their sons in the intellectual life of fourteenth century Egypy and Syria”. Journal of Semitic Studies 33(1988), 81-114.
• İbn Habib el-Halebî (ö. 779/1377). Tezkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-mansur ve benîh. thk. M. M. Emin. Kahire: Darü’l-Kütüb, 1976-1986.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü'l-Fazl (ö. 855/1449). ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-mîeti’s-sâmine. Beyrut: Darü'l-Cîl, 1993.
• -, İnbaü’l-ğumr bi ebnai’l-umr fi’t-târih. Beyrut, 1986.
• -, Ref’ü’l-isr an kudâti’l-Mısr. thk. Ali M. Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1998.
• İbn Kadı Şuhbe, Takıyyüddin (ö. 851/1447). Tabakatü’ş-şafiiyye, thk. Hafız Abdülhalim Han. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• İbn Tağrîberdî (ö. 874/1470). el-Menhelü's-sâfî ve'l-müstevfî ba`de'l-vâfî. thk. Fehim Muhammed Şeltut. Mekke: Câmiâtü Ümmi'l-Kurâ, 1980.
• Lapidus, Ira M.. Muslim Cities in the Later Middle Ages. Cambridge: Mas., 1967.
• Leiser, Gary La Viere. “Notes on the Madrasa in Medieval Islamic Society”. The Muslim World. 1/76, 1986, s. 16-24.
• Little, Donald P.. “Notes on Mamluk Madrasahs”. Mamluk Studies Review. Chicago: Chicago Univ. Press., 2002. 6/ 9-20.
• Makrîzî, Ebü'l-Abbas (ö. 845/1442). Kitab es-Süluk li marifeti düveli’l-mülûk. nşr. Muhammed Mustafa Ziyade. Kahire: Matbaatü'l-Cenne, 1939-1973.
• _, el-Mevâiz ve’l-i´tibar fî zikri’l-hitat ve’l-âsâr. thk Eymen Fuad Seyyid. London: Müessesetü’l-Furkan, 2012-2013.
• Petry, Carl. The Civilian Elite of Cairo in the Later Middle Ages. Princeton, 1981.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin (ö. 902/1497). el-Cevâhir ve'd-dürer fî tercemeti Şeyhü’l-İslâm İbn Hacer. thk. Hamid Abdülmecid, Taha ez-Zeynî. Kahire: Vizâretü’l-Evkâf, 1986.
• _, ed-Davʾü’l-lâmiʿ li ehli’l-karni’t-tâsi´. Kahire: Mektebetü’l-Kudsi, 1354.
• Speiser, Philipp. “The Sultan al-Nasir Muhammad Madrasah in Cairo: Restoration and Arceological Investigation”. Mamluk Studies Review. Chicago: Chicago Univ. Press., 2008. 2/12, 197-221.