Family Mediation in Turkish Legal History from Mecelle to Present: An Analysis in the Context of Conciliatory Justice Theory

Yıl 2024, Cilt: 35 , 1 - 32, 28.02.2025

Muhammed Mansur Karadağ

https://doi.org/10.26650/di.2024.35.1541831

Öz

In the constitutional frameworks of modern states, the protection of the family holds a significant place among the state’s positive obligations. Resolving family disputes through conciliatory methods is considered within the scope of this obligation, as it both promotes social harmony and strengthens the institution of the family. Indeed, many countries today have enacted regulations that enable the resolution of family disputes through alternative dispute resolution (ADR) methods, thereby developing effective mechanisms in this field. In Turkish legal history, from the Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye to the present, alternative dispute resolution methods such as mediation and arbitration have been employed to establish social harmony and conciliatory justice. This study examines the historical evolution of these methods, assesses their applicability in family law, and offers solutions to contemporary legal challenges based on past experiences. Uncovering the historical roots of family mediation and arbitration systems is crucial for identifying shortcomings in past practises and developing an effective resolution model by addressing these deficiencies. Accordingly, alternative dispute resolution methods in Turkish legal history are categorized and analyzed under three main headings: judicial mediation, mediation-arbitration, and direct mediation. Finally, the contributions and shortcomings of these methods to the legal system from the Mecelle era to the present are evaluated, and a model draft law for resolving family disputes is proposed.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Conciliatory Proceedings, Islah al-Bayn, Med-Arb, Access-to-Justice

Mecelle’den Günümüze Aile Uyuşmazlıklarında Alternatif Çözüm Yöntemlerinin Seyri: Uzlaştırıcı Adalet Teorisi Bağlamında Bir İnceleme

Öz

Modern devletlerin anayasal düzenlemelerinde, devletin pozitif yükümlülükleri arasında ailenin korunması önemli bir yer tutmaktadır. Aile içi uyuşmazlıkların uzlaştırıcı yöntemlerle çözülmesi, hem toplumsal barışı sağlaması hem de aile kurumunu güçlendirmesi bakımından bu yükümlülüğün kapsamı içerisinde değerlendirilmektedir. Nitekim günümüzde birçok ülke, aile uyuşmazlıklarının alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleriyle giderilmesine imkân tanıyan düzenlemeler yaparak bu alanda etkili mekanizmalar geliştirmiştir. Türk hukuk tarihinde de Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’den günümüze kadar uzanan süreçte, toplumsal barış ve uzlaştırıcı adaletin tesisi amacıyla arabuluculuk ve tahkim gibi alternatif uyuşmazlık çözüm yollarına yer verilmiştir. Bu yazıda, söz konusu yöntemlerin tarihsel gelişimi incelenerek aile hukukundaki uygulanabilirliği ele alınmakta ve geçmiş deneyimlerden hareketle güncel hukuki sorunlara çözüm önerisi sunulmaktadır. Zira aile arabuluculuğu ve hakemliği sistemlerinin tarihi kökenlerinin ortaya konması, geçmiş uygulamaların eksik yönlerinin tespit edilmesi ve bu eksikliklerin giderilerek etkili bir çözüm yöntemi geliştirilmesi açısından önemlidir. Binaenaleyh, Türk hukuk tarihinde uygulanan alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleri; yargısal arabuluculuk, arabuluculuk-tahkim ve doğrudan arabuluculuk olmak üzere üç ana başlık altında tasnif edilerek incelenmiştir. Son olarak, bahsi geçen yöntemlerin her birinin Mecelle’den bugüne kadar hukuk sistemine katkıları ve eksiklikleri değerlendirilmiş ve aile uyuşmazlıklarına ilişkin örnek bir kanun taslağı önerisi sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Sulhe Teşvik, Islâh-ı Beyn, Arabuluculuk-Hakemlik, Adalete Erişim

Kaynakça

• “1339 Hukuk-i Aile Kanunu Layihası.” İç. Eski Aile Hukukumuza Bir Nazar. Haz. Sabri Şakir Ansay, 59-102. Ankara, İstiklal Matbaacılık, 1952. google scholar
• “1917 Tarihli Usûl-i Muhâkeme-i Şer‘iyye Kararnâmesi, Esbâb-ı Mûcibe Lâyihası.” İç. İslam ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, Kamu Hukuku. Haz. Ahmed Akgündüz, 904-905. İstanbul: OSAV, 2011. google scholar
• Ahkâm-ı Şahsiyye Komisyonu. “Hukûk-ı Âile Kânunu Layihası.” Cerîde-i Adliyye 2, no. 28 (1924). google scholar
• Ahmed Ziya. Yeni ve Mufassal Usûl-i Muhâkemât-ı Hukûkiyye Kânûnu Şerhi. İstanbul: Cihan Matbaası, 1923. google scholar
• Akıntürk, Turgut. Aile Hukuku. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1975. google scholar
• Akkaya, Tolga. “Boşanma Davasında Alınabilecek Geçici Hukuki Korumalar veya Hâkimin Müdahalesi Yoluyla Çocuğun Korunması Kapsamında Zorunlu Arabuluculuk ve Boşanma Süreci (Aile) Danışmanlığı.” Ankara Barosu Dergisi, no. 4 (2014): 23-61. google scholar
• Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm. Haz. Raşit Gündoğdu ve Osman Erdem. İstanbul: DİB Yayınları, 2017. google scholar
• Arsebük, Esat. Medeni Hukuk. Ankara: Recep Ulusoğlu Basımevi, 1940. google scholar
• Atar, Fahrettin. “Sulh.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 37. İstanbul: TDV Yayınları, 2009. google scholar
• Avcı, Mustafa. “Osmanlıda Aile Arabuluculuğu.” İç. II. Uluslararası İnsan Hakları Sempozyumu: Ailenin Korunması Hakkı. ed. Ali Arslan vd., 471-494. Ankara: Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu, 2019. google scholar
• Avcı, Mustafa. Türk Hukuk Tarihi. Ankara: Adalet Yayınevi, 2024. google scholar
• Ayan, Serkan. Evlilik Birliğinin Korunması. Ankara: Türkiye Barolar Birliği Yayınları, 2004. google scholar
• Aydın, M. Âkif. İslam Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1985. google scholar
• Belgesay, Mustafa Reşit. Türk Kanunu Medenisi Şerhi: Aile HUkuku. İstanbul: Üniversite Kitabevi, 1948. google scholar
• Berki, Şakir. “Boşanma ve Ayrılık.” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 32, no. 1 (1975): 135-54. google scholar
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed. Es-Sünenü’l-Kübra. Thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003. google scholar
• Brown, Henry J. ve Arthur L. Marriott. ADR Principles and Practice. 3rd ed. London: Sweet & Maxwell, 2011. google scholar
• Cappelletti, Mauro. “Alternative Dispute Resolution Processes Within the Framework of the World-Wide Access-to-Justice Movement.” The Modern Law Review 56, no. 3 (1993): 282-96. google scholar
• Cappelletti, Mauro ve Bryant G. Garth. “Introduction-Policies. Trends and Ideas in Civil Procedure.” İç. International Encylopedia of Comparative Law. 16 (Civil Procedure). Edited by Mauro Cappelletti, 1-91. Boston: Martinu Nijhoff Publishers, 1987. google scholar
• Cessâs, Ebû Bekir Muhammed. ŞerhuMuhtasari’t-Tahâvî. Beyrut: Dâru’l-Beşâ’iri’l-İslâmiyye, 2010. google scholar
• Cin, Halil. İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974. google scholar
• Çınar, Tuba. “Tanzimat Sonrası Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Aile Hukuku: Evlenme ve Boşanma.” Avrasya İncele meleri Dergisi 7, no. 2 (2018): 106-52. google scholar
• Çiftçi, Pınar. “Boşanma Sisteminin Yargılamada Doğurduğu Temel Hak İhlâlleri ve İspat Sorunları.” DEÜHFD 16, Prof. Dr. Hakan Pekcanıtez’e Armağan (2015): 1741-1821. google scholar
• Egger, Agust. Aile Hukuku. Ankara: Adalet Bakanlığı, 1975. google scholar
• Erdem, Sabri. Aile Hukuku. İstanbul: İstanbul Matbaacılık, 1966. google scholar
• “Ermeni Kilise Kanunlarına Nazaran Nikâh.” İç. Ahkâm-I Nikâh, 24-77. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333. google scholar
• Fetvâhâne-i Âlî. “1916 Tarihli Fetvâhane-i Âlî’nin Hazırladığı Kitâbu’t-Talâk.” Haz. Ahmed Akgündüz. İç. İslam ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, Özel Hukuk-I. İstanbul: OSAV, 2012. google scholar
• Feyzioğlu, Feyzi Necmeddin. Aile Hukuku. İstanbul: Filiz Kitabevi, 1986. google scholar
• Gayretli, Mehmet. “Tanzimat Sonrasından Cumhuriyet’e Kadar Olan Dönemde Kanunlaştırma Çalışmaları.” Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2008. google scholar
• Gönensay, Samim. Aile Hukuku. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1940. google scholar
• Heyet. el-Fetâva’l-Âlemgiriyye. Ed. Nizâmüddîn Burhânî. Bulak: Dâru’l-Fikr, 1892. google scholar
• “Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu.” İç. Düstûr 3. Tertip C.8, 760. google scholar
• “Hukûk-ı Âile Kararnâmesi: HAK.” İç. Düstûr 2. Tertip C.9, 762-81. google scholar
• İbn Abidinzâde, Muhammed Alâuddîn. Kurretü Uyûni’l-Ahyâr li-Tekmileti Reddi’l-Muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995 google scholar
• İbn Abidin, Muhammed Emin. Reddü’l-Muhtar ala’d-Dürri’l-Muhtar Şerhi Tenvîri’l-ebsâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1966. google scholar
• İbn Hümam, Kemalüddîn Muhammed. Fethu’l-Kadîr. Beyrut: Mustafa el-Babî, 1970. google scholar
• İbn Nüceym, Zeynüddîn el-Mısrî. el-Bahrü’r-Râik, Şerhu Kenzi’d-Dekâik. Medine: Dâru’l-Kitâbi’l-İsâmî, ty. google scholar
• İSAM Kütüphanesi Arşivi. İstanbul Üsküdar Sicilleri. Sicil No: 791. google scholar
• İSAM Kütüphanesi Arşivi. İstanbul Üsküdar Sicilleri. Sicil No: 792. google scholar
• İSAM Kütüphanesi Arşivi. İstanbul Üsküdar Sicilleri. Sicil No: 797. google scholar
• İSAM Kütüphanesi Arşivi. İstanbul Üsküdar Sicilleri. Sicil No: 798. google scholar
• Kadri Efendi. Vâkıâtü’l-Müftîn. Bulak: Matbaatü’l-Mîriyye, 1882. google scholar
• Kadri Paşa, Muhammed. el-Ahkâmü’ş-Şeri’yye fi’l-ahvâli’ş-şahsiyye alâ Mezhebi Ebî Hanife. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2007. google scholar
• Kekeç, Elif Kısmet. “Arabuluculuk Yoluyla Uyuşmazlık Çözümünde Temel Aşamalar Ve Taktikler.” Doktora Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, 2010. google scholar
• Kheel, Theodore Woodrow. The Keys to Conflict Resolution: Proven Methods of Settling Disputes Voluntarily. New York: Four Walls Eight Windows, 1999. google scholar
• Köprülü, Bülent ve Selim Kaneti. Aile Hukuku. İstanbul: Özdem Kardeşler Matbaası, 1985. google scholar
• Molla, Hüsrev. Dürerü’l-Hükkâm fî Şerhi Gureri’l-Ahkâm. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye. “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyyeden Kitâb-ı Sâdis Aşar: Kazâ Hakkında.” İç. Düstûr 1. Tertip C.4, 115-24. google scholar
• Önder, Âkil. “Sulh Teşebbüsü ve İhtar Dâvalarını Mevzuatımızdan Çıkarmak Suretiyle Hukuk google scholar
• Usulü Muhakemeleri Kanunu ile Medenî Kanun’da Tadilât İcrasına İhtiyaç Var Mıdır?.” Adliye Ceridesi 8 (1942): 1035-45. google scholar
• Özbek, Mustafa Serdar. “Dünya Çapındaki Adalete Ulaşma Hareketiyle Ortaya Çıkan Gelişmeler ve Alternatif Uyuşmazlık Çözümü.” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 51, no. 2 (2002): 1. google scholar
• Özbek, Mustafa Serdar. “Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin “Aile Arabuluculuğu” Konulu Tavsiye Kararı.” DEÜHFD 7, no. 2 (2005): 71-102. google scholar
• Özbek, Mustafa Serdar. Alternatif Uyuşmazlık Çözümü. Ankara: Yetkin Yayınları, 2022. google scholar
• Özel, Ahmet. “el-Âlemgiriyye.” İç. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2:365-366. İstanbul: TDV Yayınları, 1989. google scholar
• Reşid Paşa, Ahmed. Rûhu’l-Mecelle. Derseâdet: Matba-i Hayriye, 1910. google scholar
• Saleh, Samir. Commercial arbitration in the Arab Middle East. Oxford: Hart Publishing, 2006. google scholar
• Şeybânî, Muhammed b. Hasen. el-Asl. Thk. Mehmet Bonukalın. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012. google scholar
• Temel, Ahmet. “İslam Aile Hukukundaki Arabulucu-Hakemlik Uygulamasının Türkiye’de Aile Arabuluculuğuna Muhtemel Katkıları.” Darulfunun İlahiyat 30, no. 2 (2019): 311-36. google scholar
• Tahmaz, Abdülhamîd Mahmud. El-Fıkhü’l-Hanefiyye Fî Sevbihi’l-Cedîd. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, 2014. “Usûl-i Muhâkeme-i Hukûkiyye Kânûn-ı Muvakkati: UMHK.” İç. Düstûr 1. Tertip C.4, 257-318. Uygur, Muteber Gülsefa. “İslâm Aile Hukukunda Hakemlik Kurumu.” Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2015. google scholar
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet. Türk Medeni Hukuku: Aile Hukuku. İstanbul: İstanbul Matbaacılık, 1950. google scholar