Bir İsim İki Şerh: Tuhfetü’l-Ebrâr Fî Şerhi Meşârikı’l-Envâr

Yıl 2024, Cilt: 35 Sayı: 2, 569 - 613, 29.12.2024

Kadir Ayaz

https://doi.org/10.26650/di.2024.35.2.142054

Öz

Ekmelüddin el-Bâbertî’nin Meşâriku’l-envâr şerhi, şu ana kadar yapılan akademik çalışmalarda Tuhfetü’l-ebrâr fî Şerhi Meşârikı’l-envâr ismi ile tanıtılmıştır. Fakat Türkiye Yazma Eserler Kurumu’nda altmıştan fazla nüshası bulunan Bâbertî’nin şerhinin ferâğ kaydında, Tuhfetü’l-ebrâr ismine rastlanmamıştır. Ancak eserin birçok nüshasında özellikle birinci cildinin ferâğ kaydında, Bâbertî’nin şerhinin “el-İşrâk fî Şerhi Meşârikı’l-envâr” ismi ile kaydedildiği tesbit edilmiştir. Diğer taraftan son zamanlarda, İbn Melek’in Mebâriku’l-ezhâr’da kaynak gösterdiği “et-Tuhfe”nin, Bâbertî’nin şerhi olduğuna dair bir kanaat yaygınlaşmaya başlamıştır. Halbuki, İbn Melek’in başvurduğu “et-Tuhfe”, Meşâriku’l-envâr’ı Sağânî’den dinleyen ve kitabın ilk şârihi olan Muhammed b. Ömer el-Erbilî’nin Tuhfetü’l-ebrâr adlı şerhidir. el-Erbilî’nin Tuhfetü’l-ebrâr’ı, İbn Melek’ten önce Meşâriku’l-envâr’ın ikinci şârihi Vecîhüddin Ömer el-Erzincânî ve sonrasında Bâbertî tarafından da kaynak olarak kullanılmıştır. Bu araştırmada, nüshaların ferâğ kayıtları üzerinden Bâbertî’ye ait şerhin “el-İşrâk” isminde olduğu tesbit edilmiş ve son zamanlarda birbirine mütesânid çalışmalarda tekrar eden bibliyografik bir hataya dikkat çekilmiştir. Ayrıca meşhur olmadığı için kendisine yapılan atıflar bilinmeyen Muhammed el-Erbilî’nin Tuhfetü’l-ebrâr isimli eseri tanıtılarak, şerh literatürüne mütevazı bir katkı sunulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Meşâriku’l-Envâr, Şerh, Tuhfetü’l-ebrâr, Muhammed el-Erbilî, el-İşrâk, Ekmelüddin el-Bâbert

Etik Beyan

Bu makale akademik etik kurallarına uygun olarak hazırlanmıştır. İntihal bulunmamaktadır.

A Name Two Commentaries: Tuhfatu’l-Ebrār Fī Sharh Mashāriq al-Anwār

Öz

Akmal al-din al-Babarti’s commentary on Mashariq al-Anwar has been called Tuhfat al-Abrar fi Sharh Mashariq al-Anwar in the academic studies that have been carried out so far. However, Tuhfat al-Abrar could not be identified as a name in the back endpaper of al-Babarti’s commentary, of which more than 60 copies are found in the Turkish Manuscripts Institution. Furthermore, al-Babarti’s commentary was determined to have been recorded under the title al-Ishraq fi Sharh Mashariq al-Anwar in many copies of the work, particularly in the back endpaper of the first volume. On the other hand, one opinion has become widespread regarding Tuhfa that Ibn Malak cites in Mabariq al-Azhar fi Sharh Mashariq al-Anwar as being al-Babarti’s commentary. However, this Tuhfa that Ibn Malak referred to is the commentary Tuhfat al Abrar by Muhammad b. Umar al-Arbili, who had heard of Mashariq al-Anwar from Saghani and was the first commentator of the book. Arbili’s Tuhfat al-Abrar is the source used by Wajih al-Din Umar al-Arzinjani, the second commentator of Mashariq al-Anwar before Ibn Malak, and by al-Babarti afterwards. This research uses the back endpapers of the manuscripts to determine the title of the commentary belonging to al-Babarti to be al-Ishraq and draws attention to a recurring bibliographic error in recently related studies. Additionally, the study attempts to make a modest contribution to the commentary literature by introducing the work titled Tuhfat al-Abrar by Muhammad al-Arbili, attributions to him are unknown as he is not famous.

Anahtar Kelimeler

Mashariq al-Anwar, commentary, Tuhfat al-Abrar, Muhammed al-Arbili, al-Ishraq, Akmal al-din al-Babart

Etik Beyan

Bu makale akademik etik kurallarına uygun olarak hazırlanmıştır. İntihal bulunmamaktdadır.

Kaynakça

• Ağırman, Cemal. “Uklîşî”. DİA 42 (2012), 71-72. google scholar
• Altuntaş, Mustafa Celil. “Osmanlı Hadis Eğitiminde Meşâriku’l-envâr”. Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası. ed. Alper, Ömer Mahir - Arıcı, Müstakim. 147-178. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015. google scholar
• Atûfî, Hayreddin Hızır. Keşfü’l-Meşârik. Turhan Sultan, nr. 63. google scholar
• Ayaz, Kadir. Molla Gürânî ve el-Kevseru’l-cârî ilâ riyâdı ehâdîsi’l-Buhârî. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014. google scholar
• ______. “Bandırmalı Küçük Hâmid Efendi’nin Hadis İcâzetleri ve Câmi’u rivâyâti’l-fehâris ve lâmi’u icâzeti ehli’l-fevâris Adlı Eserindeki Rivayet Birikimi”. Osmanlı’da İlm-i Hadis: Âlimler, Eserler, Meseleler. ed. Güler, Zekeriya vd. 387-428. İstanbul: İsar Yayınları, 2020. google scholar
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. el-İşrâk fî Şerhi Meşârikı’l-envâr. Yeni Cami, nr. 257. google scholar
• ______. el-İnâye Şerhu’l-Hidâye. thk. Amr b. Mahrûs. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007/1428. google scholar
• ______. er-Rudûd ve’n-nükûd Şerhu Muhtasari İbni’l-Hâcib. thk. Dayfullah b. Salih b. Avn el-Umerî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1426/2005. google scholar
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Îdâhu’l-meknûn fi’z-zeyl alâ Keşfi’z-zunûn. haz. Bilge, Kilisli Rifat - Yaltkaya, Şerafeddin. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1945-1947. google scholar
• ______. Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâü’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn. haz. Bilge, Kilisli Rifat, İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1951-1955. google scholar
• Baktır, Mustafa. “İbn Melek’in Mebârik’te el-Bâbertî’ye İtirazları ve Bazı Değerlendirmeleri”. I. Ekmelüddin Babertî Sempozyumu (28-30 Mayıs 2010). ed. Coşkun, Selçuk. 185-191. Erzurum: Bayburt Üniversitesi, 2014. google scholar
• ______. “İbni Melek’in Meşariku’l-Envar Şerhinde Hadisleri Tahlil Metodu ve Bazı Yeni Tesbitler”. Türk Kültüründe Tire II. haz. Şeker, Mehmet - Taşcan, Arzu. 209-216. İzmir: Tire Belediyesi, 2008, google scholar
• Beyler, Muhammet. “Bâbertî’nin Tuhfetü’l-ebrâr fî Şerhi Meşâriki’l-envâr İsimli Eserindeki Hadis Şerh Metodu”. I. Ekmelüddin Babertî Sempozyumu (28-30 Mayıs 2010). ed. Coşkun, Selçuk. 177-184. Erzurum: Bayburt Üniversitesi, 2014. google scholar
• ______. “Ekmelüddîn Bâbertî’nin Hadis Şerhçiliği”. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi 6/11 (2016), 160-199. google scholar
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. el-Camiu’s-Sahîh. haz. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1436/2015. google scholar
• Coşkun, Selçuk. “Bâbertî’nin Tuhfetu’l-ebrâr İsimli Eserinin Hadis Tarihindeki Yeri”. I. Ekmelüddin Babertî Sempozyumu (28-30 Mayıs 2010). ed. Coşkun, Selçuk. 167-176. Erzurum: Bayburt Üniversitesi, 2014. google scholar
• Ebû Dâvud, Süleyman İbn el-Eş’as. es-Sünen. Nşr. Heysem b. Nizâr Temîm. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1420/1999. google scholar
• Erbilî, Muhammed b. Ömer b. Ali b. Ömer b. el-Hasen b. İlyâs b. Bahtiyâr b. el-Mukri’. Tuhfetü’l-ebrâr fî Şerhi Meşârikı’l-envâr. Bursa İnebey Ktp., Hüseyin Çelebi, nr. 209. google scholar
• ______. Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, nr. 280 google scholar
• Eren, Mehmet, “Hadâiku’l-ezhâr Adlı Eseri Çerçevesinde Ömer el-Erzincânî’nin Hadis Şerhçiliği”. Uluslararası Erzincan Sempozyumu Bildiriler (28 Eylül-1 Ekim 2016), I. Cilt. ed. Akın, Hüsrev. 971-980. Erzincan: 2016. google scholar
• Erzincânî, Vecîhüddin Ömer b. Abdulmuhsin b. Ebî Bekr. Hadâiku’l-ezhâr fî Şerhi Meşârikı’l-envâr. Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi, nr. 1230. google scholar
• Gümüşhanevî, Ahmed Ziyâüddin. Levâmiu’l-ukûl. İstanbul, tsz. google scholar
• Habeşî, Abdullah Muhammed. Câmiü’ş-şurûh ve’l-havâşî. Abu Dabi: el-Mecmaü’s-Sekafî, 2004/1425. google scholar
• Hatiboğlu, İbrâhim. “Meşâriku’l-envâr”. DİA 29 (2004), 361-362. google scholar
• Humeydî, Muhammed b. Fütûh. b. Abdillah. el-Cem’ beyne’s-sahîhayn: el-Buhârî ve Müslim. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1423/2002. google scholar
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askâlânî. İnbâü’l-ğumr bi enbâi (ebnâi)’l-umr. thk. Hasan Habeşî. Kahire: 1419/1998. google scholar
• ______. ed-Dürerü’l-kâmine fî a’yâni’l-mieti’s-sâmine. haz. Abdulvâris Muhammed Ali. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1418/1997. google scholar
• İbn Hallikân, Şemsüddin Ahmed b. Muhammed. Vefayâtü’l-a’yân ve enbâ-ü ebnâi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1434/2013. google scholar
• İbn Kutluboğa, Ebu’l-Fidâ Zeynüddin Kasım. Tâcü’t-terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1413/1992. google scholar
• İbn Melek, Abdüllatif b. Abdilazîz, Mebâriku’l-ezhâr Şerhi Meşâriki’l-envâr. thk. Eşref b. Abdilmaksûd. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1995. google scholar
• İbnü’l-Müstevfî, el-Mübârek b. Ahmed el-Lahmî ve el-İrbilî. Târihu İrbil. thk. Sâmi b. Seyyid Hammâs es-Sakkâr. Irak: Dâru’r-Reşîd, 1980. google scholar
• Kâdî Beydâvî, Nâsıruddîn Abdullah b. Ömer, Tuhfetü’l-ebrâr Şerhu Mesâbîhi’s-sünne, thk. Nureddin Tâlib (Beyrut: Dâru’n-nevâdir, 2012), Muhakkikin girişi, 23-24. google scholar
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdillah. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. nşr. Yaltkaya, Şerafeddin - Bilge, Kilisli Rifat. İstanbul: Maarif Matbaası, 1941. google scholar
• ______. Süllemü’l-vüsûl ilâ Tabakâti’l-fuhûl. ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 2010. google scholar
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemu’l-müellifîn, Terâcimu musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1957-1961. google scholar
• Koca, Suat. “İbn Melek’in Mebâriku’l-Ezhâr Şerhu Meşâriki’l-Envâr’ındaki Şerh Yöntemi ve Eserin Hadis Şerh Literatüründeki Yeri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53/1 (2012), 1-33. google scholar
• Koç, Fatma Esma Nur. Yazma Eser Kültür Bağlamında Bir Hadis Metninin Üretim ve Dolaşımı: Mebâriku’l-ezhâr Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022. google scholar
• Kumbasar, H. Murat. Bâbertî ile İbn Melek Arasındaki Fıkhî Tartışmalar; Tuhfe - Mebârık Özelinde. Ankara: Araştırma Yayınları, 2016. google scholar
• Kutluer, İlhan. “Keşfü’z-Zunûn”. DİA 25 (2002), 321-322. google scholar
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdulbâki. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, tsz. google scholar
• Polat, Salahattin. Metin Tenkidi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2010. google scholar
• Sağânî, Ebu’l-Fedâil Hasen b. Muhammed. Meşâriku’l-envâri’n-nebeviyye min sıhâhi’l-ahbâri’l-Mustafiyye. thk. Abdulkadir b. Ömer Ayaz el-Bucâkî. Kuveyt: Dâru’d-Diyâ’, 2024. google scholar
• ______. Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 527. google scholar
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman. Buğyetü’l-vuât fî Tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nuhât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, trs. google scholar
• ______. Hüsnü’l-muhâdarât fî târihi Mısr ve’l-Kâhire. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1387/1967. google scholar
• Şeyhzâde, Muhammed b. Muslihuddin el-Kocevî. Şerhu Meşârikı’l-envâr. Ayasofya, nr. 714. google scholar
• Takıyyüddin el-Fâsî, Muhammed b. Ahmed el-Hasenî, el-Ikdü’s-semîn fî târihi’l-beledi’l-emîn. thk. google scholar
• Muhammed Abdulkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/1998. google scholar
• Uklîşî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Mea’d. en-Nücem min kelâmi seyyidi’l-arab ve’l-acem. Mısır: el-Matbaatü‘l-İ’lâmiyye, 1302. google scholar
• Yağcı, Hızır. Hayreddin Hızır Atûfî’nin Keşfü’l-Meşârik Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Sakarya Üniversitesi: Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017. google scholar
• Yardım, Ali. Hadîs Kıvılcımları; Şihâb’ül-ahbâr Tercümesi. İstanbul: Damla Yayınevi, 2016. google scholar
• Zirikli, Hayreddin. el-A’lâm Kâmûsu terâcimi li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâi mine’l-Arabi ve’l-muste’ribîn ve’l-müsteşrikîn. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-melâyîn, 2002. google scholar