Tasnîf ile Tertîb Arasında Medrese Müfredâtını Düşünmek: Kevâkib-i Sebʻa Üzerinden

Yıl 2025, Cilt: 36 Sayı: 1, 67 - 96, 09.05.2025

Şükran Fazlıoğlu

https://doi.org/10.26650/di.2025.36.1.1550753

Öz

Osmanlı medreselerindeki eğitim-öğretim sistemi bugün yapılan pek çok araştırmaya rağmen ayrıntılarıyla ortaya konulamamıştır. Çünkü elimizde XVII. yüzyıl öncesine dair müfredat programını veren çalışmalar olmadığı gibi bu yüzyıldan sonraki çalışmalar da tüm Osmanlı coğrafyasını kuşatacak nitelikte değildir. Ancak elimizdeki veriler medreselerdeki eğitim-öğretim programlarının rastgele hazırlanmadığını, müfredatların dönemin bilgi anlayışıyla ve bu anlayıştan hareketle oluşturulan bilimler tasnifiyle yakından alakalı olduğunu göstermektedir. Bu sıkı alakayı 18. yüzyılın başında kaleme alınmış Osmanlı medreselerindeki öğretimin mantığı, okutulan eserler, öğretim yöntemleri ve amaçları gibi hususlarda ayrıntılı bilgi veren Kevâkib-i Sebʻa adlı eserden takip etmek mümkündür. Çalışmada bu ayrıntılı eserden de hareketle söz konusu ilişki yani müfredatların bilimler tasnifiyle olan ilişkisi ortaya konacaktır. Zira bu ilişkiyi anlamak bize sadece medrese müfredatını, hangi eserin nerede, ne zaman ve niçin okutulduğu bilgisini vermez, aynı zamanda eğitim sisteminin bir felsefesi olup olmadığını da gösterir. Dolayısıyla ilimlerin tertib, tasnif ve taksiminden hareketle Osmanlı medreselerindeki eğitim sisteminin görünmeyen yüzü anlaşılmaya çalışılacaktır. Bu ilişki Kevâkib-i Sebʻa’nın içeriğinden hareketle ortaya konarak tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

tasnîf , tertîb , taksîm , medrese müfredatı , Kevâkib-i Sebʻa

Thinking About Madrasa Curriculum Through the Relationship Between Classification (Tasnîf) and Arrangement (Tartîb): Based on Kavâkib-i Sabʻa

Öz

Despite many studies conducted today, the details of the teaching and learning system in Ottoman madrasas have not been fully elucidated. This is because we lack works that provide curriculum programs before the 17th century, and the studies available after this century do not encompass the entire Ottoman geography. However, the data we have shows that the education programs in madrasas were not prepared randomly; rather, the curricula were closely related to the understanding of knowledge of the period and the classification of sciences derived from this understanding. This close relationship can be observed in the Kavâkib-i Sabʻa, a work written in the early 18th century that provides detailed information about the logic of teaching in Ottoman madrasas, the works taught, the teaching methods, and the objectives. In this study, this relationship will be examined based on this work. Understanding this relationship not only gives us information about the madrasa curriculum and why certain works were taught at specific times, but also shows whether there was a philosophy behind the education system.

Anahtar Kelimeler

classification (tasnîf) , arrangement (tartîb) , division (taksîm) , madrasa curriculum , Kavâkib-i Sabʻa

Kaynakça

• Alpyağıl, Recep. “Taksîm-i ulum Gelen-ek-inin Kayıp bir Halkası Olarak Emrullah Efendi’nin İlm-i Hikmet/Felsefe Adlı Eseri”. Tanzimat Sonrası Türk Düşüncesinde İlimler Tasnifi. İstanbul: Çizgi, 2022, s. 257-268. google scholar
• Anay, Harun. “Devvânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1994. 9: 257-262. google scholar
• Arıcı, Müstakim. “Temel Problemler Ekseninde Tasnîfu’l-ulûm ve Enmûzecü’l-ulûm Literatürleri”. İlimleri Sınıflamak: İslam Düşüncesinde İlimler Tasnifi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, s.35-45. google scholar
• Arslan, Hamza. Hanefi Fıkhında Şerh Geleneği (el-Hidâye Şerhleri Örneği). Doktora tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2022. google scholar
• Baga, Elif. “XVI. ve XVIII. yüzyılda Osmanlı Matematik Eğitiminin İzini Sürmek: Ömer el-Çellî’nin Bahâî Şerhi”. Keşf-i Kadimden Vaz-ı Cedîde: İslam Bilim Tarihi ve Felsefesi. İstanbul: Divan Kitap, 2019, s.273-286. google scholar
• Bingöl, Abdulkuddüs. “Ebheri, Esirüddin” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1994. 10: 75-76. google scholar
• Çelik, Muhammed. “Hüseyin Şah Çelebi en-Niksârî el-Amâsî’nin bir Âdâb Risâlesi Var mıdır?”. Uluslararası Amasya Alimleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı II. Amasya:2017, s.375-380. google scholar
• Demirci, Osman. Osmanlı Medreselerinde Kelam Öğretimi (İznik, Bursa, Edirne, İstanbul). Doktora tezi, Marmara Üniversitesi 2012. google scholar
• Fazlıoğlu, İhsan. Muhasebe Dönemi, https://islamdusunceatlasi.org/muhasebe-donemi. google scholar
• Fazlıoğlu, Şükran. “Genel ile Özel Arasında Osmanlı Tasnifu’l-ulum Literatürüne Giriş”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, Eylül 2019, Sayı 40, s. 51-61. google scholar
• Fazlıoğlu, Şükran. Language as a Road to the Being: Language Analysis and Practice of Arabic in the Ottoman Period”. MESA, 2002. google scholar
• Fazlıoğlu, Şükran. “Manzûme fi Tertîbi’l-kütüb fî el-Ulûm ve Osmanlı Medreselerindeki Ders Kitapları”. Değerler Eğitimi Dergisi, 2003, sy.1, s.97-110. google scholar
• Fazlıoğlu, Şükran. “Miftâhu’s-Se‘âde ve Misbâhu’s-Siyâde Adlı Eseri Çerçevesinde Taşköprülü-zâde’nin Dil ve Dil Bilimleri Anlayışı”. Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, Cilt:24, sayı.46, (2019/1), s.121-142. google scholar
• Fazlıoğlu, Şükran. “Nebî Efendizâde’nin Kasîde fî el-Kütübi’l-meşhûre fi el-Ulûm’una Göre bir Medrese Ders Talebesinin Ders ve Kitab Haritası”. Kutadgubilig, 2003, sy.3, s.191-221. google scholar
• Fazlıoğlu, Şükran. Örnek Bir Genç Olmak XVII. Yüzyılda İshak Tokadî’nin Nazmu’l-Ulûm Adlı Eserinde Zihniyet ve İlimler. İstanbul: Ketebe, 2020. google scholar
• Fazlıoğlu, Şükran. “Talim ile İrşad Arasında: Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Medrese Ders Müfredatı”. Divan İlmi Araştırmalar, 2005/1, sy18, s.115-173. google scholar
• Gazzâlî. İhyâu 'Ulûmu’d-Dîn. thk. Komisyon, 3. bs. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-minhâc, 1437/2016. google scholar
• Güney, Adem. Kemalüddin Mesud b. Hüseyin eş-Şirvânî’nin (905/1500) Şerhu Âdâbi’s-Semerkandî Adlı Eserinin Tahkik ve Değerlendirmesi. Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi, 2010. google scholar
• İbnü’l-Ekfânî. İrşâdu’l-Kâsıd ilâ Esnâ’l-Mekâsıd. thk. Mahmud Fâhûrî, Muhammed Kemal ve Dr. Huseyn es-Sıddîk. Beyrut: Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 1998. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Kevâkib-i Seb‘a Yedi Gezegen Fransız Aynasında Osmanlı Kültürü. Ankara: TÜBA, 2022. google scholar
• İnce, Nazife Nihal ve Rıfat Atay. “Tertîbu’l-Ulûm ve Kevâkib-i Seba’daki Öğrenim Kademeleri Benzerliği Üzerine”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi (TARR), 4 (4), s. 505-519. google scholar
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. XVIII. Asrın Ortalarına Kadar Türkiye’de İlim ve İlmiyeye Dair bir Eser, Kevâkib-i Seb‘a Risâlesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015. google scholar
• Kömbe, İlker. “Osmanlı-Türk Düşüncesinde Münazara İlmi ve Abdünnafi İffet’in Tercüme-i Âdâb-ı Gelenbevî Adlı Risalesi”. Divan İlmi Araştırmalar, sy.20 (2006/1) s.119-167. google scholar
• Kurban, Yasin. “Medreselerde Temel Fıkıh Usulü Eseri Olarak Okutulan Tenkîhu’l-Usûl ve Tavdîhu’t-Tenkîh”. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler. Muş: M. Ş. Ü. Yayınları, 2013, s.637-654. google scholar
• Harun Kuşlu, “Klasik Dönemde Mantık”, https://islamdusunceatlasi.org/islam-dusuncesinde-mantik-tesekkulu-ve-gelisimi. google scholar
• Harun Kuşlu, “Muhasebe Dönemi’nde Mantık”, https://islamdusunceatlasi.org/muhsebe-doneminde-mantik. google scholar
• Mechul, Kevâkib-i Seb‘a, Bibliotheque Nationale, Supplement Turcs, nr.196. google scholar
• Özel, Ahmet. “Bezzâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları,1992. 6: 113-114. google scholar
• Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Alimleri. Ankara : TDV Yayınları, 2006. google scholar
• Özervarlı, M. Sait. «Tehzibü’l-mantık ve’l-kelâm», Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2011. 40:331-332. google scholar
• Özpilavcı, Ferruh. “Gazzali’nin Mantık İlmini Meşrulaştırmasının Mantık Tarihi Açısından Değerlendirilmesi”. İslami İlimler Dergisi, yıl.7, cilt. 7, S.13, s. 185-198.Saçaklızâde. Takrîru Kavânîn fi’l-Âdâb. İstanbul, 1279. google scholar
• Saçaklızâde. Tertîbu’l-Ulûm. thk: Muhammed b. İsmail Seyyid Ahmed, Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1988. google scholar
• Saçaklızâde. Tertîbu’l-Ulûm. terc: Zekeriya Pak, M. Akif Özdoğan. Kahramanmaraş: Ukde kitaplığı, 2009. google scholar
• Tak, Ekrem ve Bilgin Aydın. “XVII. Yüzyılda İstanbul Medreselerinde Okutulan Kitaplar (Tereke Kayıtları Üzerine bir Değerlendirme)”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA), Bahar, 2019, (19), s.183-236. google scholar
• Taşköprülü-zâde. Miftâhus-Seâde veMisbâhus-Siyâde. Beyrut: Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1985. google scholar
• Teker, Yusuf. Hadis Usulü Edebiyatında Elfiyyeler, Irâkî ve Elfiyyesi. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2006. google scholar
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Akaidü’n-Nesefi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1989. 2:217-219. google scholar