Non-muslims and Religious Education in Ottoman Society in The Age of Tanzimat and Its Aftermath

Yıl 2008, Cilt: 6 Sayı: 15, 139 - 170, 01.06.2008

Zeki Salih Zengin

Öz

Difference is one of the basic characteristics of societies as well as of humankind.
Multiculturalism, one of the important concepts of our time, neither as a concept
nor as a reality, is new. But, recent times, social relations which has increased because
of communication, immigration etc., has made this concept come to the fore. It is argued
how the people who live together but believe different religions should have their
religious education, connected with this concept. In this article, it is showed that the approaches
to religious education in the Ottoman State which has a multicultural society.
With this aim, first, historical and religious roots of Ottoman State’s approach to other
religions except Islam are determined. Then, religious education at the schools opened
after the Tanzimat period and the rights given to non-muslims for their religious education
are dealt with.
There are two main characteristics which may lead people who live together in a society
to conflict : Faith and ethnic origin. More than twenty groups related to different
faith and ethnic origin had lived together in the Ottoman State. But, there had not almost
taken place any conflict between these groups who had lived together throughout ages.
This peace and tolerance atmosphere is based on two things. The first one is conception
and tradition of state of Turkısh, the second one is principles of Islam. Both of them accept
to respect faith and ethnical differencies.
Until Tanzimat period Ottoman judicial system depended on Islamic law. Muslims
and non-muslims have different statutes according to Islamic law. In other words, both
groups’ responsibilities and duties to the state are different. But, this difference does
not mean that non-muslims are deprived of fundamental rights and freedoms like faith,
worship, education, travelling, trading etc. Therefore, there were not any pressure on
non-muslims because of their faiths. On the contrary, they performed worships freely
in these ages. Their educational institutions had get worked depending on their foundations,
like muslim educational institutions.
Ottoman state organization have changed during the Tanzimat period. Depending on
this change Judicial differencies between muslims and non-muslims have been abolited
gradually. In the same period, education system have been reorganized. Non-muslim
members had taken part in commisions which new education system planned, too. Educational
activities had been performed depending on foundations of religious communities
previously, but, in the Tanzimat period together with these institutions, official
schools (mekteps) have been established. Thus, laik structure had been established in the
educational area administratively and mentally. In accordance with Maarif-i Umumiye
Nizamnamesi dated at 1869, which designed educational organization extensively, religious
communities were allowed to open their own private schools also. With the same
judicial arrangement it was permitted to open primitive schools for every religious communities
and to give religious lessons in schedules according to religious differences.
But those lessons had not been located in high school schedules along this period.
Same applications were continued after Tanzimat period, too. After Tanzimat period
from the point of religious education, it is remarkable that Islamic religious lessons were
located in high school schedules. The reason for this application that there were few
non-muslim students in these offical schools. Statistic sources shows that non-muslim
students prefer their private schools of religious commities or foreign schools which
opened by United States of America and European states instead of official schools. As
for non-muslim students who attended offical schools, they were exempted from Islamic
religious lessons. On the other hand, location of Islamic religious lessons in the schedule
of these schools which the whole students almost muslims should be taken naturally.
Ottoman State has not have laic structure completely, even after Tanzimat period.
However, minorities have not been deprived of fundamental rights like faith, worship
and education. Moreover, rights of non-muslims have taken place in Maarif-i Umumiye
Nizamnamesi and Islahat Fermanı, prepared in the Tanzimat period. As a matter of fact,
these rights taking part in this documents are not new. On the contrary, all of these show
that non-muslim subjects have been taken place in the state and educational organisation
and they have been given their fundamental rights as it was in the past.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Tanzimat, Non-muslims, Religious education, Multiculturalism.

Tanzimat ve Sonrası Dönemde Osmanlı Toplumunda Gayrimüslimler ve Din Eğitimi

Öz

Tanzimat dönemine kadar Osmanlı hukuk sistemi İslam hukukuna dayanmaktadır. İslam hukukunda Müslüman ve gayrimüslimler farklı statülerde yer alırlar. Diğer bir ifade ile her iki kesimin devlete karşı görev ve sorumlulukları farklıdır. Bu farklılık gayrimüslimlerin inanç, ibadet, eğitim, seyahat, ticaret gibi temel hak ve hürriyetlerden mahrum olması anlamını taşımaz. Nitekim bu dönemlerde gayrimüslimler inançlarından dolayı baskıya uğramamışlar, aksine, ibadetlerini serbestçe yerine getirmişlerdir. Eğitim kurumları da, Müslümanların eğitim kurumları gibi, vakıflara bağlı olarak faaliyet göstermiştir.Tanzimat döneminde Osmanlı devlet yapısında değişiklikler yapılmıştır. Zaman içerisinde Müslüman ve gayrimüslimler arasındaki hukukî farklılık kalkmıştır. Aynı dönemde eğitim alanında reform yapılmıştır. Yeni eğitim sisteminin planlandığı komisyonlarda gayrimüslim üyeler de yer almıştır. Eğitim faaliyetleri daha önce sadece cemaat vakıflarına bağlı olarak yerine getirilirken, Tanzimat döneminde bu kurumların yanı sıra resmi devlet okulları (mektep) da kurulmuştur. Böylece eğitim alanında hem idare hem de anlayış olarak laik bir yapıya doğru adım atılmıştır. Eğitim teşkilatının kapsamlı olarak düzenlendiği 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi'nde gayrimüslimlerin kendi cemaatleri için ayrıca özel okullar açmalarına izin verilmiştir. Yine bu yasal düzenleme ile ilkokulların her cemaat için ayrıca açılması ve programda yer alan din derslerinin de farklılıklara göre okutulması kararlaştırılmıştır. Orta dereceli okulların programlarında ise din dersleri dönem boyunca yer almamıştır.Tanzimat'tan sonra da aynı uygulamalar devam etmiştir. Daha sonraki dönemlerde din eğitimi açısından dikkati çeken nokta, orta dereceli okul programlarına İslam din dersinin konulmuş olmasıdır. Bunun nedeni, devlet okullarında çok az sayıda gayrimüslim öğrencinin bulunmasıdır. İstatistikî veriler, gayrimüslimlerin devlet okulları yerine özel cemaat okullarını ya da Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa devletleri tarafından açılan yabancı okulları tercih ettiklerini göstermektedir. Az sayıdaki gayrimüslim öğrenci ise din dersinden muaf tutulmuştur.Farklılık, insanların olduğu gibi toplumların da temel özelliklerindendir. Günümüzde, üzerinde durulan önemli kavramlardan birisi olan çokkültürlülük, ne kavram ne de gerçeklik olarak yeni değildir. Buna rağmen günümüzde iletişim, göç vs. gibi nedenlerle artan sosyal ilişkiler bu kavramı ön plana çıkartmıştır. Aynı toplum içerisinde yaşayan farklı dinlere sahip insanların din eğitiminin nasıl yapılması gerektiği, bu kavramla ilişkili olarak tartışılmaktadır. Makalede, çokkültürlü bir yapıya sahip Osmanlı Devleti içerisinde din eğitimine yaklaşımlar ortaya konulmaktadır. Bu amaçla öncelikle Osmanlı Devleti'nin İslam dışındaki diğer dinlere yaklaşımına yön veren dini ve tarihi dayanakları belirlenmiştir. Daha sonra da özellikle Tanzimat'tan sonraki dönemde açılan okullarda yer verilen din eğitimi ile İslam dışındaki dinlerin öğretimi için tanınan haklar konusuna temas edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Tanzimat, Gayrimüslimler, Din eğitimi, Çokkültürlülük.

Kaynakça

• Açıkses, E. (2003). Amerikalı’ların Harput’taki misyonerlik faaliyetleri. Ankara: TTK Basımevi.
• Ahmet Cevad (1327). Mektepte Malumat-ı Ahlakiye ve Medeniye dersleri. İstanbul: Mahmut Bey Matbaası.
• Akdağ, M. (1971). Türkiye’nin iktisadî ve içtimaî tarihi II (1453-1559). Ankara: TTK Basımevi.
• Akkutay, Ü. (1984). Enderûn mektebi. Ankara: Gazi Üniversitesi Basın-Yayın Yüksekokulu Basımevi.
• Akyıldız, A. (1993). Tanzimat dönemi Osmanlı merkez teşkilatında reform. İstanbul: Eren Yayınları.
• Akyüz, Y. (1992). Cevdet Paşa’nın özel öğretim ve tanzimat eğitimine ilişkin bir lâyihası. A.Ü. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 3, 85-111.
• Altaş, N. (2003a). Çokkültürlülük ve din eğitimi. Ankara: Nobel Yayınevi.
• Altaş, N. (2003b). Çokkültürlü din eğitimi modeli geliştirmede işlem basamakları için bir deneme. Değerler Eğitimi Dergisi. 1(1), 19-42.
• Aytaç, K. (1992). Avrupa eğitim tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları.
• Behar, C. (haz.). (1996). Osmanlı İmparatorluğunun ve Türkiye’nin nüfusu 1500- 1927. Tarihi istatistikler dizisi II. Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları.
• Berker, A. (1945). Türkiye’de ilk öğretim I. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• BOA, Y. EE. Başbakanlık Osmanlı Devlet Arşivi, Yıldız Esas Evrakı, No: 131/21.
• BOA, Y.MTV. Başbakanlık Osmanlı Devlet Arşivi, Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı, No: 65/92, 21 Muharrem 1310/2 Ağustos 1308 (15 Ağustos 1892).
• BOA. Y.A.Res. Başbakanlık Osmanlı Devlet Arşivi, Yıldız Resmi Maruzatı Evrakı, No: 101/39.
• Çetin, O. (1994). Sicillere göre Bursa’da ihtida hareketleri ve sosyal sonuçları (1472-1909). Ankara: TTK Basımevi.
• Darülmuallimat Programı (1330). İstanbul: Matbaa-i Âmire. Dersaadet ve vilâyâtta kâin mekâtib-i resmiye ve hususiye ve Dersaadet’te bulunan medâris-i islamiye ve kütüphanelere dair istatistik mecmuası (1323-1324 ve Kısmen 1325-1326 Ders Yılları). (1327). İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Doğan, N. (1994). Ders kitapları ve sosyalleşme(1876-1918). İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Ekici, C. (ed.). (2006). Gök kubbe altında birlikte yaşamak. Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• Ercan, Y. (1999). Osmanlı Devleti’nde müslüman olmayan topluluklar (millet sistemi). G. Eren (Ed), Osmanlı 4 içinde (ss. 197-207). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Ergenç, Ö. (1999). Osmanlı klasik düzeni ve özellikleri üzerine bazı açıklamalar. G. Eren (Ed), Osmanlı 4 içinde (ss. 32-39), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Ergin, O. N. (1977). Türk maarif tarihi 1-2, İstanbul: Eser Matbaası.
• Fortna, B. C. (2002). Mekteb-i Hümayûn, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Güler, A. (1998). Osmanlı Devletinde gayrimüslimlerin din-ibadet, eğitim-öğretim hürriyetleri ve bu bakımdan kilise defterlerinin kaynak olarak önemi. A. Ü. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM) 9, 155- 175.
• Günay, Ü. (1996). Anadolu’nun dînî tarihinde çoğulculuk ve hoşgörü, Erdem Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı 8(22-1). 189-220.
• Güran, T. (haz.). (1997). Osmanlı Devleti’nin ilk istatistik yıllığı 1897. Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (1977). Türk milli kültürü, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Karal, E. Z. (1988a). Osmanlı tarihi 5. Ankara: TTK Basımevi.
• Karal, E. Z. (1988b). Osmanlı tarihi 7. Ankara: TTK Basımevi.
• Karataş, A. İ. (2006). Osmanlı Devleti’nde gayrimüslimlere tanınan din ve vicdan hürriyeti. U. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 15(1), 267-284.
• Kaymakcan, R. & Oddbjørn L. (ed) (2007). Teaching for tolerance in muslim majority societes. İstanbul: DEM Yayınları.
• Kaymakcan, R. (ed.) (2006). Çokkültürlülük eğitim, kültür ve din eğitimi. İstanbul: DEM Yayınları.
• Keleş, E. (2003-2004). XIX. yüzyılın ikinci yarısında Muğla’da gayrimüslimlerin sosyo-ekonomik ve hukuki durumları. Akademik Araştırmalar Dergisi 5(19), 217-247.
• Kili, S., & Gözübüyük, A. Ş. (1985). Türk anayasa metinleri (Sened-i İttifaktan günümüze). Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Kodaman, B. (1980). Abdülhamit devri eğitim sistemi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Kushner, D. (1987). The place of the ulema in the Ottoman Empire during the age of reform (1839-1918), Turcica 19, 51-74.
• Küçük, C. (1999). Osmanlı Devleti’nde ‘millet sistemi’. G. Eren (Ed), Osmanlı 4 içinde (ss. 208-216), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Küken, G. (2001). Ortaçağ’da eğitim felsefesi. İstanbul: Alfa Yayınları. Maarif-i Umumiye Nezareti idaresinde bulunan mekatib-i iptidaiye, rüştiye, idadiye, âliye ile mekatib-i hususiye ve ecnebiye’nin Dersaadet’te tahriri icra kılınan ve taşrada mevcut bulunan kütüphanelerin istatistiği, 1311-1312 (1895-1896) sene-i dersiye-i maliyesine mahsustur. (1318). İstanbul: Matbaa- i Âmire.
• Maarif-i umumiye nizamnamesi. Düstur 2. Birinci Tertip. 184-219.
• Mahmut Cevad. (2002). Maarif-i Umumiye Nezareti tarihçe-i teşkilat ve icraatı. (Yayına Hazırlayanlar: M. Ergün & T. Duman & S. Arıbaş & H. H. Dilaver). Ankara: MEB Yayınları.
• Makdisi, G. (2004). Ortaçağ’da yüksek öğretim (çev. A.H. Çavuşoğlu-H. T. Başoğlu). İstanbul: Gelenek Yayınları.
• Mekatib-i idadiyeye teb’a-i ecnebiye evladından şakird kabulü hakkında irade. 15 Rebiülevvel 1305/18 Teşrinisani 1303 (30 Kasım 1887), Düstur 5. Birinci Tertip. 949-950.
• Mekatib-i iptidaiyede tedris olunan ulum ve fünunun müfredat programı. (1327). İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Mekatib-i Sultani ders programı. (1331). İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Mekatib-i Sultaniyeye yeni teşkilata tevfikan 329-330 sene-i dersiyesinde talebe kabulüne ve programın suret-i tatbikine dair talimatname. (1329). İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Okumuş, E. (2005). Tanzimat döneminde eğitimde laikleşmenin işaretleri. Değerler Eğitimi Dergisi 3(9). 143-162.
• Ortaylı, İ. (1994). Tanzimat döneminde tanassur ve din değiştirme olayları. Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu Bildirileri. Ankara: TTK Basımevi. 481-487.
• Ögel, B. (1993). Türk kültürünün gelişme çağları II. İstanbul: MEB Yayınları.
• Özcoşar, İ. (2005). Süryani kiliselerinde eğitim. A. Taşğın & E. Tanrıverdi & C. Seyfeli. (haz.). Süryaniler ve Süryanilik II içinde (ss. 183-205). Ankara: Orient Yayınevi.
• Parekh, B. (2002). Çokkültürlülüğü yeniden düşünmek kültürel çeşitlilik ve siyasi teori (çev. Bilge Tanrıseven). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Skeie, G. (2006). Çoğulluk kavramı ve din eğitimi açısından anlamı. (çev. Z. Ş. Arslan). R. Kaymakcan, (Ed). Çokkültürlülük Eğitim, Kültür ve Din Eğitimi içinde (ss. 135-153). İstanbul: DEM Yayınları.
• Ta’dîlen kaleme alınan ders programları. (1310). Dersaadet: Âlem Matbaası.
• Tekin, T. (1988). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ticari, sanayi, zirai, umumi şubeleri hâvî idadilere mahsus müfredat programı. (1322). İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Ubucini, F. H. A. (1977). 1855’de Türkiye. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser. Vilâyât-ı şahanede bulunan leylî ve neharî mekatib-i idadiyeye mahsus olarak bu kere Maarif Nezaretince ta’dilen kaleme alınan ders programları. (1310). Dersaadet: Âlem Matbaası.
• Yazıcı, N. (2000). Osmanlılar’da birarada yaşama tecrübesi ve dini müsamaha üzerine bazı değerlendirmeler. Y. Çolak, (Ed). Uluslararası Avrupa Birliği Şûrası Tebliğ ve Müzakereleri II içinde (ss. 522-536). Ankara: DİB Yayınları.
• Yılmaz, R. (ed.) (2005). Kültürel çeşitlilik ve din. Ankara: Sinemis Yayınları.
• Yolalıcı, M. E. (1994). Maarif Salnamelerine göre Trabzon Vilayeti’nde eğitim ve öğretim kurumları. A. Ü. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM). 5, 435-473.
• Zengin, Z. S. (2003). II. Abdülhamit dönemi örgün eğitim kurumlarında din eğitimi ve öğretimi (1876-1908), Adana: Baki Yayınevi.
• Zengin, Z. S. (2004). Tanzimat dönemi Osmanlı örgün eğitim kurumlarında din eğitimi ve öğretimi (1839-1876). İstanbul: MEB Yayınları.
• Zengin, Z. S. (2007). II. Abdülhamit döneminde yabancı ve azınlık mekteplerinin faaliyetleri. Belleten 71(261), 613-652.
• Ziebertz, Hans-Georg. (2006). Çokkültürlü bir toplumda din eğitimi. (çev: Z. Ş. Arslan). R. Kaymakcan (Ed). Çokkültürlülük Eğitim, Kültür ve Din Eğitimi içinde (ss. 155-180). İstanbul: DEM Yayınları.