From Mother to Divine: Attachment Theory and Representation of Allah in Islam

Yıl 2006, Cilt: 4 Sayı: 12, 29 - 63, 01.12.2006

Akif Hayta

Öz

Attachment theory, as developed by John Bowlby is a psychological
theory of personality and social development across the
life span. Attachment theory focuses on the development of the bond
between infant and caregiver, and the ways in which the functioning
of this relationship influences subsequent psychological development.
The theory has generated a large body of research on infant
and child development and has been extended to the psychology of
religion. More recently, Kirkpatrick proposed that the theory provides
a powerful framework for understanding many aspects of religious belief,
particularly with respect to perceived relationships with God. A
central focus of the attachment approach to religion concerns perceived
attachments to God. Although God is referred to by many names
in the Quran the supreme Name by which He is known is “Allah”.
According to Islamic theology, Allah is believed to be always near.
In Islamic spiritually Love and Light as the two central attributes of
God are particularly significant and have led to distinct models of
spirituality. The Quranic Concept “Hubb” (love) is the core concept
that determines the relationship between God and human being. This
is why the Muslim Scripture (Qur’an) refers to Allah as al-Wadûd, the
One Who Loves Most. Two other names, namely ar-Rahman and alRahim
are also frequently used in attachment to the Supreme name
Allah. The purpose of the present study is to examine the applicability
of attachment theory to Islamic concept of God.

Anahtar Kelimeler

Attachment theory, Mother, Parent-Child Relations, Childhood, God İmage-Representation, Islam.

Anneden Allah'a: Bağlanma Teorisi ve İslâm'da Allah Tasavvuru

Öz

John Bowlby tarafından geliştirilen bağlanma teorisi, yaşam boyu süren psikolojik bir sosyal ve kişilik gelişim teorisidir. Bağlanma teorisi bebek-çocuk ve bakıcısı arasındaki bağın gelişimi ve bu ilişkinin çeşitli fonksiyonlarının daha sonraki psikolojik gelişim üzerindeki etkilerine odaklanmıştır. Bağlanma teorisi bebek ve çocuk üzerine yapılan çalışmaları önemli derecede etkilemiş ve yığınla araştırmaya konu olmuştur. Aynı zamanda geniş bir alana yayılarak din psikolojisi araştırmalarında da etkili olmuştur. Son yıllarda Lee A. Kirkpatrick teorinin, dinî inancın pek çok yönünü, özellikle Tanrı'yla olan ilişkilerin algılanışıyla ilgili olan boyutlarını anlamak için güçlü bir temel yapı sağladığını ileri sürmüştür. Dine bağlanma teorisi yaklaşımının odak noktasını Tanrı'ya bağlılığın nasıl algılandığı olgusu oluşturmaktadır. Kur'an'da Tanrı'nın pek çok isminden söz edilir, fakat O'nun en yüce ismi Allah olarak nitelendirilmiştir. İslâm düşüncesinde Allah'ın insanlara daima çok yakın ve şefkatli olduğuna inanılır. İslâm tasavvufunda Sevgi ve Nur-Rahmet Allah'ın en önemli iki ismini oluşturur. Sevgi ve Rahmet kavramları İslâm'ın derunî öğretisinin en belirgin ayırıcı özellikleridir. Kur'an'da Allah'a atfedilen el-Hubb (sevgi) kavramı insanla Allah arasındaki ilişkiyi belirleyen temel kavramdır. Müslümanların kutsal kitabı Allah'ı el-Vedûd, en çok seven olarak tanımlar. Diğer önemli isimler olan er-Rahman ve er-Rahim isimleri çoğu zaman Allah'a bağlanma yaklaşımının annelik özelliklerine vurgu yapar. Bu çalışma bağlanma teorisine göre İslâm'da Allah kavramının araştırılmasını amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bağlanma Teorisi, Anne, Ana-Baba Çocuk İlişkisi, Çocukluk, İslâm, Allah Tasavvuru

Kaynakça

• Afifi, E. (2000). İslâm düşüncesi üzerine makaleler (çev. Ekrem Demirli). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Ainsworth, M. D. S. (1982). Attachment: Retrospect and prospect. C. M. Parkes & J.
• S. Hinde (Ed), The place of attachment in human behavior içinde (ss. 3-30). London: Tavistock Publications.
• Armstrong, K. (1998). Tanrı’nın tarihi: İbrahim’den günümüze 4000 yıllık tanrı anlayışı (çev. O. Özel vd.). Ankara: Ayraç Yayınları.
• Aydın, M. (1991). Kant’ta ve çağdaş İngiliz felsefesinde: Tanrı-ahlâk ilişkisi. Ankara: TDV Yayınları.
• Aydın, M. (2000). Makaleler I: Âlemden Allah’a. İstanbul: Ufuk Kitapları.
• Bartholomew, K. & Shaver, P. R. (1998). Methods of assessing adult attachment. J. A. Simson & W. S. Rholes (Ed), Attachment theory and close relationships içinde (ss. 30-41). New York and London: The Guildford Press.
• Belsky, J., Rosenberger, K.& Crnic, K. (2000). The origins of attachment security, S.
• Goldberg, R. Muir & J. Kerr (Ed), Attachment theory: Social, developmental, and clinical perspectives içinde (ss.153-163). Hillsdale and London: The Analytic Press.
• Bowlby, J. (1969-1982). Attachment and loss: Volume I attachment. New York-London; Tavistock Institute-Basic Books.
• Bowlby, J. (1973). Attachment and loss: Volume II seperation, anxiety and anger. London- New York: Tavistock Institute-Basic Books.
• Bowlby, J. (1980-1988). Attachment and loss: Volume II, loss, sadness and depression. London: Tavistock Institute-Pimlico.
• Bowlby, J. (1988). A secure base: Parent-child attachment and healthy human development. London and New York: Routledge-Basic Books.
• Bretherton, I. (1987). New perspectives on attachment relations: Security, communication and internal working models. S. D. Osofsky (Ed.), Handbook of infant development içinde (ss. 1062–1066). New York: A Wiley-Interscience Publication.
• Bretherton, I. (2000). The origins of attachment theory. S. Goldberg, R. Muier, & J. Kerr (Ed), Attachment theory içinde (ss. 45–84). New York: Analytic Press.
• Bretherton, I., & Munholland, K. A. (1999). Internal working models in attachment relationships: A construct revisited. Handbook of Attachment, J. Cassidy and P.R. Shaver (Ed.), New York and London: The Guildford Press.
• Bretherton, I. (1987). New perspectives on attachment relations: Security, communication, and internal working models. J. D. Osofsky (Ed), Handbook of infant development içinde (ss. 1066-1069). New York: A Wiley-Interscience Publication.
• Bretherton, I., Ridgeway, D., & Cassidy, J. (1990). Assessing internal working models of the attachment relationship. M. T. Greenberg vd.(Ed), Attachment in the preschool years: Theory, research, and intervention içinde (ss. 273-299). Chicago: The University of Chicago Press.
• Buharî, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail (1991). Sahihu’l-Buhari, c.1-8, Beyrut.
• Cassidy, J. (1999). The nature of the child’s tie. J. Cassidy & P. R. Shaver (Ed), Handbook of attachment içinde (ss. 3–20). New York: The Guilford Press.
• el-Cevziyye, İ. (1990). Medaricu’s sâlikîn: Kur’anî tasavvufun esasları (çev. Ali Ataç vd.) c.1-3. İstanbul: İnsan Yayınları.
• el-Cevziyye, İ. (2003). Ed-Dau Ve’d-Deva: Kalbin ilacı (çev. Savaş Kocabaş). İstanbul: Karınca Kitap Yayınları.
• Chittick, W. C. & Murata, S. (2000). İslâm’ın vizyonu; İnanç ve uygulama (çev. Turan Koç). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Cortina, M. & Mario, M. (2003). Attachment theory, transference and the psychoanaliytic process. M. Cortina & M. Marrone (Ed), Attachment theory and the psychoanalytic process içinde (ss. 27–41). London: Whurr Publishers.
• Dihlevî, Ş. V. (1999). Hüccetullâhi’l-bâliğa (çev. M. Erdoğan), c.1-2. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Eaton, G. (2003). Tanrı’yı hatırlamak (çev. S. L. Gürkan). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Farukî, İ. R. (1987). Tevhid (çev. Dilaver Yardım). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Fazlur Rahman, (2000). Ana konularıyla Kur’an (çev. Alparslan Açıkgenç). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Feeney, J. A. (1999). Adult romantic attachment and couple relationships. J. Cassidy & P. R. Shaver (Ed), Handbook of attachment içinde (ss. 361-362). New York: The Guilford Press.
• Fonagy, P. (2001). Attachment theory and psychoanalysis. New York: Other Press.
• Gazali (1968). Esmâ’ül hüsnâ şerhi (çev. M. Ferşat). İstanbul: Merve Yayın Dağıtım.
• Gazali (1973). İhyau ‘ulûmu’d-din (çev. A. Serdaroğlu). c.1-4. İstanbul: Bedir Yayınları.
• Grangvist, P. (2002). Attachment and religion: An integrative developmental framework. Uppsala: Acta Universitatis Upsaliensis.
• Greenberg, J. R., & Mitchell, S. A. (1983). Object relations in psychoanalytic theory. Cambridge: Harward University Press.
• Güler, İ. (2003). İman ahlâk ilişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Güngör, D. (2000). Bağlanma stillerinin ve zihinsel modellerin kuşaklararası aktarımında anababalık stillerinin rolü. Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Havva, S. (1986). İslâm inancında Allah’a inanmak (çev. Faruk Yılmaz). İstanbul: Yenda Dağıtım.
• Hazan, C. & Shaver, P. R. (1994). Attachments as an Organized Framework for Researchon Close Relationships. Psychological Inquiry, 5.
• Hermansen, M. (1985). The God concept among Muslims. A. T. Nicolas (Ed), God: Experience or Origin içinde, New York: Paragon House.
• Holm, G. N. (1995). Affective theory and religious experience. R. W. Hood (Ed.), Handbook of Religious Experience içinde, Birmingam: Religious Education Press.
• Hortaçsu, N. (1997). İnsan ilişkileri. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Hortaçsu, N. (2003). Çocuklukta ilişkiler: Ana baba, kardeş ve arkadaşlar. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Izutsu, T. (t.y.) Kur’an’da Allah ve insan (çev. Süleyman Ateş). İstanbul: Yeni Ümit Yayınları.
• İbn Teymiyye (1987). İbn Teymiyye külliyatı: Rabb olarak Allah’ın birlenmesi (çev. Yusuf Işıcak vd.). c.1-6. İstanbul: Tevhid Yayınları.
• İbn Teymiyye (2000). el-Akidetü’l-vasıtıyye ve şerhi (şerh: M. Halil Herras; çev. M. Beşir Eryarsoy). İstanbul: Guraba Yayınları.
• İdris, G. S. (1982). The attributes of God: An Islamic point of view. F. Sonteg & M. D. Bryant (Ed), God –the contemporary discussion içinde, New York: The Rose of Sharon Press.
• İmam-ı Rabbânî (2004). Mektûbat-ı Rabbânî (çev. T. Hakan Alp vd.). c.1-3. İstanbul: Yasin Yayınları.
• İmam Rabbanî (2006). Ma’arîf-i ledünniyye: Ariflerin halleri (çev. Necdet Tosun). İstanbul: Sufi Kitap Yayınları.
• Kart, N. M. (2002). Yetişkin bağlanma stillerinin bazı bilişsel süreçlerle bağlantısı: Sağlık personeliyle yapılan bir çalışma. Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kaşani, A. (2004). Tasavvuf sözlüğü (çev. Ekrem Demirli). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Kelabazi (1992). Ta’arruf: Doğuş devrinde tasavvuf (çev. Süleyman Uludağ). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kirkpatrick, L. A. & Shaver, P. (1990). Attachment theory and religion: Childhood attachments, religious beliefs and conversions. Journal for the Scientific Study of Religion, 4, 29-34.
• Kirkpatrick, L.A. & Shaver P. (1992a) An attachment-theoretical approach to romantic love and religious belief. Personality and Social Psychology Bulletin, 3, 18-26.
• Kirkptrick, L. A. (1992b). An attachment theory approach to the psychology of religion. The International Journal For The Psychology of Religion, 2(1).
• Kirkpatrick L. M. (1995). Attachment theory and religious experience. R. W. Hood (Ed), Handbook of religious experience içinde, Birmingam: Religious Education Press.
• Kirkpatrick, L. A. (1998). God as a substitute attachment figure: A longitudinal study of adult attachment style and religious change in collague students. Personality and Social Psychology Bulletin, 24(9).
• Kirkpatrick, L. A. (1999c). Attachment and religious representations and behaviour. J. Cassidy & R. K. Shaver (Ed), Handbook of attachment theory and research içinde. New York: Guilford Press.
• Kirkpatrick, L. A. (1999d). Attachment theory and religious experience. R. W. Hood (Ed.), Handbook of Religious Experience içinde, Birmingam: Religious Education Press.
• Kirkpatrick, L. A. (2005), Attachment, evolution, and the psychology of religion. New York: The Guilford Press.
• Kurtubî (1997). el-Câmiu li-ahkâmi’l Kuran (çev. M. Beşir Eryarsoy), c.1-19. İstanbul: Buruç Yayınları.
• Kuşeyrî, A. (1991). Kuşeyrî risalesi (çev. Süleyman Uludağ). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Main, M. & Solomon J. (1990). Procedures for identifying infants as disorganized/ disoriented during the ainsworth strange situation. M.T. Greenberg, D. Cicchetti & E.M. Cummings (Ed), Attachment in the preschool years içinde (ss. 121-157). Chicago and London: The University Of Chicago Press.
• Meins, E. (1997). Security of attachment and the social development of cognition. London: Psychology Press.
• el-Mekkî, E. (1999). Kûtü’l-kulûb: Kalplerin azığı (çev. Muharrem Tan), c.1-4. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Mevdudî, E. (1986). Tefhimü’l-Kur’an: Kur’an’ın anlamı ve tefsiri (çev. M. H. Kayanî vd.), c.1-7. İstanbul: İnsan Yayınları.
• el-Muhasibi, H. (2003). el-akl ve fehmü’l Kur’an: Akıl ve Kur’an’ın anlaşılması (çev. Veysel Akdoğan). İstanbul: İşaret Yayınları.
• Müslim b. El-Haccac (1983). Sahih-u Müslim, c.I-5. Beyrut.
• Nasr, S. H. (1987). God. Islamic Sprituality-Foundations. New York.
• Nasr, S. H. (2002). İslâm’ın kalbi (çev. Ahmet Demirhan). İstanbul: Gelenek Yayınları.
• Nasr, S. H. (2001). Kulluk edilecek, sevilecek ve bilinecek hakikat: Allah. Divan, 2(9).
• Özler, M. (1995). İslâm düşüncesinde tevhid. İstanbul: Nun Yayınları.
• Pine, F. (1985). Developmental theory and clinical process. New Haven: Yale University Press.
• Pürcevadi, N. (1999). Gökyüzünde ayın görüntüsü: İslâm düşüncesinde Allah’ın görülmesi tartışmaları (çev. Ahmet Çelik). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Rholes, W. S., Simpson, J. A. & Stevens, J. G. (1998). Attachment orientations, social support, and conflict resolution in close relationships. J. A. Simpson & W. S. Rholes (Ed), Attachment theory and close relationships içinde (ss. 166-188). New York: Guilford.
• Rowatt, C. W., & Kirkpatrick, L. A. (2002). Two dimensions of attachment to God. Journal for the Scientific Study of Religion, 41(4), 645-648.
• Sadreddin K. (2002). Esmâ-i hüsnâ şerhi (çev. Ekrem Demirli). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Scattolin, G. (2001). İslâm tasavvufunda Allah sevgisi (çev. A. Galip Gezgin), Tasavvuf, 2(5).
• Schimmel, A. (1999). Ruhum bir kadındır (çev. Ö. Enis Akbulut). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Schimmel, A. (2004). Tanrı’nın yeryüzündeki işaretleri (çev. Ekrem Demirli). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Schottenbaver, M. A., Fallot, R. D. & Tyrrell, C. L. (2004). Attachment well-being and religious participation among people with severe mental disorders. Dayringer R.,& Oler D. (Ed.) The ımage of God and the psychology of religion içinde, New York: The Haworth Pastoral Press.
• Sinanoğlu, M. (2000). İman. DİA, c. 23. İstanbul: TDV Yayınları.
• Sinanoğlu, M. (2001). İslâm. DİA, c. 23. İstanbul: TDV Yayınları.
• et-Tilmisani, A. S. (2000). Esmaü’l-hüsna (çev. S. Alpay). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Tatlısu, A. O. (1990). Esmaü’l-hüsna şerhi. İstanbul: Seha Neşriyat.
• Thompson, R. A. (1999). Early attachment and later development. J. Cassidy & P. R. Shaver (Ed), Handbook of attachmnet içinde (ss. 265-282). New York: The Guilford Press.
• Tolan, Ö. Ç. (2002). Üniversite öğrencilerinde kaygı belirtileri ve bağlanma biçimleri ile kişilerarası şemalar arasındaki ilişkiler. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Topaloğlu, B. (1989). Allah. DİA, c.2. İstanbul: TDV Yayınları.
• Topaloğlu, B. (2001). İslâm. DİA, c.23. İstanbul: TDV Yayınları.
• Tyson, P. & Tyson, R. L. (1990). Psychoanalytic theories of development: An integration. New Haven: Yale Universty Press.
• Ulutürk, V. (1998). Kur’an-ı Kerim Allah’ı nasıl tanıtıyor? İzmir: Nil Yayınları.
• Weiss, R. S. (1982). Attachment in adult life. C. M. Parkes & J. Stevenson-Hinde (Ed), The place of attachment in human behavior içinde (ss. 171-183). London and New York: Tavistock Publications.
• West, M. L., E., Adrianne & Keller-Sheldon (1994). Patterns of relating: An adult attachment perspective. New York: The Guilford Press.
• Yalom, D. I. (2004). Din ve pskiyatri (çev. Özden Arıkan). İstanbul: Merkez Kitaplar.
• Yıldırım, S. (1997). Kur’an’da uluhiyet. İstanbul: Kayıhan Yayınları.
• Yurdagür, M. (1999). Ayet ve hadislerde esma-i hüsna: Allah’ın isimleri. İstanbul: Marifet Yayınları.
• Zia Ullah, M. (1984). Islamic concept of God. London and Boston: KPI Limited.