FIKIH PSİKOLOJİSİ BAĞLAMINDA MÜCTEHİD PSİKOLOJİSİNİN NASLARIN FIKHİ YORUMUNA ETKİSİ

Yıl 2017, Cilt: 5 Sayı: 10, 81 - 97, 15.12.2017

Cemalettin Şen

Öz

Tespit edebildiğimiz kadarıyla yeni bir kavram
olan müctehid psikolojisi, “ictihad ehliyetine sahip fıkıh bilgininin,
şer’î delillerden amelî hüküm çıkarma aşamasında akıl, zekâ, bilinç, irade,
algı, gelişim, duyu, duygu vb. psikolojik süreçler açısından durumu” olarak
tanımlanabilir. Bu çalışmada, her şeyden önce müctehide ait psikolojik yapının,
nasların fıkhi yorumuna etkisini ortaya koymak amaçlanmıştır. Çalışmanın ikinci
amacı ise “psikolojik veriler ışığında fıkhın yeniden ve bütün olarak
araştırılması” olarak tanımladığımız fıkıh psikolojisi alanına müctehid kavramı
bağlamında katkı sağlamaktır. Çalışma, müctehidin sadece ictihad aşamasındaki
psikolojik durumunun, nasların yalnızca fıkhi yorumuna etkisi konusuyla
sınırlandırılmıştır. Sonuç olarak, müctehidin psikolojik yapısının yeterli ve
sağlıklı olmasının, nasların fıkhi yorumunu olumlu etkilediği ve sözde değil
özde fakih olmanın bu olumlu etkiyi arttıracağı söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Müctehid, Fıkıh, Nas, Yorum, Psikoloji

THE EFFECT OF THE PSYCHOLOGY OF MUJTAHID ON THE LEGAL INTERPRETATION OF THE “NAS”S IN THE CONTEXT OF FIQH PSYCHOLOGY

Öz

Psychology of mujtahid, a new concept as I determined, can be defined as “the state of jurist who has the capacity of ijtihad, at the stage of extracting practical rules from the sher’i arguments, in terms of psychological processes as such reason, intelligence, conscience, will, perception, evolution, sense etc.” This paper aims at explore the effect of psychological structure of mujtahid which, above all, on the legal interpreting of nass. The second purpose of this study is to contribute to the field of fiqh psychology which I have defined as “researching fiqh again and as a whole in the lights of psychological data” in the context of mujtahid concept. Hence, this study is limited by just the matter of that the effect of the psychological state of mujtahid at stage of ijtihad on legal interpretation of “nas”s. Finally, it could be said that being of mujtahid adequate and healthy psychologically has positive influences on legal interpretation of nas and being a genuine jurist, not so-called one may increase this positive influence.

Anahtar Kelimeler

Mujtahid, Fiqh, Nas, Interpretation, Psychology

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Keşfü’l-esrâr fî şerhi Usûli’l-Pezdevî (nşr. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer), Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009, I-IV.
• Acem, Refîk, Mevsû’atü mustalahâti usûli’l-fıkh inde’l-müslimîn, Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1998, I-II.
• Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981, I-VI.
• Ak, Ayhan, İslam Hukuk Felsefesi: Köken ve Uyum Odaklı Analiz, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Akdemir, Salih, “Nas ve Yorum İlişkisi”, Günümüz Din Bilimleri Araştırmaları ve Problemleri Sempozyumu, Samsun, 1989, 525-538.
• Albayrak, İsmail, “Müslüman Toplumlarda Kur’ân-ı Kerîm’in Yeri ve Tefsiri”, Diyanet İlmî Dergi [Kur’an ], (2011), 455-469.
• Âmidî, Seyfeddin, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1432/2011, I-IV.
• Apaydın, Hacı Yunus, “İctihad”, DİA, XXI, 432-445.
• ---------- “Nas”, DİA, XXXII, 391-392.
• Aslan, Mehmet Selim, “İctihad ve Fetva Faaliyetlerinde Olası Sonuçların Dikkate Alınması (İ’tibâru’l-Meâlât)”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 27, (2016), 183-218.
• Atkinson, Rita L. v.dğr., Psikolojiye Giriş (çev. Öznur Öncül ve Deniz Ferhatoğlu), 14. basım, Ankara: Arkadaş Yayınları, 2012.
• Babanzâde Ahmed Naim - Miras, Kâmil, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, 6. basım, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1972-1982, I-XII.
• Bâcî, İhkâmü’l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl (nşr. Abdullah Muhammed el-Cebûrî), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1409/1989.
• Bağdâdî, Ebü’l-Feth Şerefülislâm, el-Vüsûl ile’l-usûl (nşr. Abdülhamîd b. Ali Ebû Zenîd), Riyad: Mektebetü’l-Ma’ârif, 1404/1984, I-II.
• Bahrülulûm el-Leknevî, Fevâtihu’r-rahamût bi-şerhi Müsellemi’s-sübût, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002, I-II.
• Baymur, Feriha, Genel Psikoloji, 4. basım, İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1978.
• Beşer, Faruk, Bilgi Fıkıh ve İçtihat, İstanbul: Nûn Yayınları, 2016.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmûsu, İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985, I-VIII.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil, el-Câmi’u’s-sahîh, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981, I-VIII.
• Cessâs, el-Fusûl fi’l-usûl (nşr. Acîl Câsim Neşmî), 2. basım, İstanbul: İrşad Yayınları, 1414/1994, I-IV.
• Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, 3. basım, İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 1999.
• Cezerî, Şemseddin, Mi’râcü’l-Minhâc (nşr. Şa’bân Muhammed İsmâil), Kahire: Matba’atü’l-Hüseyin el-İslâmiyye, 1413/1993, I-II.
• Cüceloğlu, Doğan, İnsan ve Davranışı: Psikolojinin Temel Kavramları, 15. basım, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2010.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn, et-Telhîs fî usûli’l-fıkh (nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail), Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Dârimî, Abdullah b. Abdurrahman, es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981, I-II.
• Dâvûdî, Safvân Adnân, el-Lübâb fî usûli’l-fıkh, Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1420/1999.
• Debûsî, Takvîmü’l-edille fî’l-usûl (mukaddime ve nşr. Halîl Muhyiddin el-Meys), Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2001.
• Demirci, Muhsin, Kur’an ve Yorum, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.
• Dönmez, İbrahim Kâfi, “İslam Hukukunda Müçtehidin Naslar Karşısındaki Durumu ile Modern Hukuklarda Hâkimin Kanun Karşısındaki Durumu Arasında Bir
• Mukayese”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 4, (1986), 23-51.
• Duvayhî, Ali b. Sa’d b. Sâlih, Usûlü mezhebi’l-İmâm el-Evzâî min vâkı’i fıkhih ve âsârih, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1425/2004.
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî, es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981, I-V.
• Ebû Nâcî, Abdüsselâm Mahmûd, Usûlü’l-fıkh, Beyrut: Dârü’l-Medâri’l-İslâmî, 2002.
• Ebû Ya’lâ el-Ferrâ, el-Udde fî usûli’l-fıkh (nşr. Muhammed Abdülkâdir Ahmed Atâ), Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002, I-II.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh (nşr. Halîl Muhyiddin el-Meys), Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983, I-II.
• Emîr Abdülazîz, Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî, I-II, Beyrut: Dârü’s-Selâm, 1418/1997.
• Fahreddin er-Râzî, el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1988, I-VI.
• Gazzâlî, el-Menhûl fi’l-usûl (nşr. Muhammed Hasan Heyto), 2. basım, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1419/1998.
• ---------- el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl, Bulak: Dâru Sâdır, 1322-1324 h., I-II.
• Hamâdû, Nezîr, el-İctihâd bi’r-re’y fi’teşrî’i’l-İslâmî, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1430/2009.
• Herevî, Hâce Abdullah, Zemmü’l-kelâm (nşr. Abdurrahman Abdülaziz eş-Şebel), Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1418/1998, I-V.
• http://www.tdk.gov.tr (erişim: 18 Mart 2017).
• Hudarî, Usûlü’l-fıkh, 6. basım, Kahire: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1389/1969.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir, Makâsıdü’ş-şerî’ati’l-İslâmiyye (nşr. Muhammed Tâhir el-Mîsâvî), 2. basım, Amman: Dârü’n-Nefâis, 1421/2001.
• İbn Emîru Hâc, et-Takrîr ve’t-tahbîr, 2. basım, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983, I-III.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, İ’lâmü’l-muvakkı’în an rabbi’l-âlemîn, Kahire: Dârü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, 1418/1997, I-II.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn, Ravzatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır fî usûli’l-fıkh alâ mezhebi’l-İmâm Ahmed, Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• İbn Mâce, es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981, I-II.
• İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, 3. basım, Beyrut: Dâru Sâdır, 1994, I-XV.
• İbn Mutîr, Süllemü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl (nşr. Mehdî Muhammed el-Harrâzî), Beyrut: Dârü’l-Beşâri’l-İslâmiyye, 1428/2007, I-II.
• İbn Müflih, Şemseddin, Usûlü’l-fıkh (nşr. Fehd b. Muhammed es-Sedhân), Riyad: Mektebetü Abîkân, 1420/1999, I-IV.
• İbn Nûreddin, Kitâbü’l-İsti’dâd li-rütbeti’l-ictihâd (nşr. Muhammed Berekât), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1428/2007, I-II.
• İbnü’s-Sââtî, Muzafferüddin, Nihâyetü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425/2004.
• el-İctihâd ve’t-tecdîd fi’t-teşrî’i’l-İslâmî, Tunus: eş-Şeriketü’t-Tûnusiyye, ts.
• İsmâil, Şa’bân Muhammed, Usûlü’l-fıkhi’l-müyesser, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1429/2008, I-II.
• İsnevî, et-Temhîd fî tahrîci’l-furû’ ale’l-usûl (nşr. Muhammed Hasan Heyto), 4. basım, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1407/1987.
• ---------- Nihâyetü’s-sûl fî şerhi Minhâci’l-vüsûl (nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil ve Ahmed Ferid el-Mezîdî), Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009, I-IV.
• Kahraman, Abdullah, Fıkıh Usulü, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Karâfî, Şehâbeddin, Şerhu Tenkîhi’l-fusûl, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1432/2011.
• Karaman, Hayrettin, “Adâlet”, DİA, I, 343-344.
• ---------- İslam Hukukunda İctihad, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1975.
• Kebîsî, Hamed, Usûlü’l-ahkâm ve turuku’l-istinbât fi’t-teşrî’i’l-İslâmî, Dımaşk: Dârü’s-Selâm, 1430/2009.
• Koşum, Adnan, Nasları Anlama ve Yorumlamada Yöntem Sorunu: Fazlurrahman Örneği, İstanbul: İz Yayınları, 2004.
• Köktaş, Yavuz, Güncel Hadis Yorum ve Tartışmaları, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Lâmişî, Kitâb fî usûli’l-fıkh (nşr. Abdülmecid Türkî), Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1995.
• Leknevî, Kamerü’l-akmâr alâ Nûri’l-envâr, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1995, I-II.
• Mâlik b. Enes, el-Muvatta’, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981, I-II.
• Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye, Dersaadet: Hanımlara Mahsus Gazete Matbaası, 1322 h.
• Mehmed Seyyid, Usûl-i Fıkıh: Medhal (haz. Selçuk Camcı), İstanbul: Işık Akademi Yayınları, 2011.
• Merdâvî, Ali b. Süleyman, et-Tahbîr fî şerhi’t-Tahrîr (nşr. Ahmed b. Muhammed es-Serrâh), Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1421/2000, I-VIII.
• Morris, Charles G., Psikolojiyi Anlamak: Psikolojiye Giriş (çev. Belgin Ayvaşık v.dğr.), Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yayınları, 2002.
• Muhammed Ebû Zehre, Ebû Hanîfe (çev. Osman Keskioğlu), 3. basım, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1999.
• ---------- İmam Şâfiî (çev. Osman Keskioğlu), 3. basım, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1996.
• ---------- Usûlü’l-fıkh, Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Muhammed Şâkir, Hanbelîzâde, Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî, Dımaşk: Dârü’l-Beşâir, 1424/2004.
• Mustafa Dîb el-Buğâ, Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî: dirâse âmme, 3. basım, Dımaşk: Dârü’l-Mustafa, 1428/2007.
• Müslim b. Haccâc, el-Câmi’u’s-sahîh, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981, I-VIII.
• Nemle, Abdülkerim, el-Mühezzeb fî ilmi usûli’l-fıkhi’l-mukâren: tahrîr li-mesâlihi ve dirâsetihâ dirâse nazariyye tatbîkiyye, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1420/1999, I-V.
• Nemr, Abdülmün’im, el-İctihâd, 2. basım, Kahire: el-Hey’etü'l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1987.
• Nesâî, es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981, I-VIII.
• Özcan, Zeki, Teolojik Hermenötik, İstanbul: Alfa Yayınları, 1998.
• Pekcan, Ali, Klasik Usul Düşüncesinde İcmâ Doktrini, Konya: Yediveren Kitap, 2009.
• Sava Paşa, İslam Hukuku Nazariyatı Hakkında Bir Etüt, (çev. Baha Arıkan), Ankara: Diyanet İşleri Reisliği Yayınları, 1955-1956, I-II.
• Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer, Kavâtı’u’l-edille fi’l-usûl (nşr. Sâlih Süheyl Ali Hamûde), Amman: Dârü’l-Fârûk, 422/2011, I-III.
• Semerkandî, Alâeddin, el-Mîzân fî usûli’l-fıkh (nşr. Yahyâ Murad), Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425/2004.
• ---------- Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl (nşr. Muhammed Zeki Abdülber), 2. basım, Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1418/1997.
• Senûsî, Muhammed b. Ali, İctihad ve Taklid Çerçevesinde Nassın Uygulanışı (çev. Abdülhadi Timurtaş), İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz, “Kur’an’ın Anlaşılmasına Tarihin Etkisi”, Kur’an ve İslami İlimlerin Anlaşılmasında Tarihin Önemi (edt. Mehmet Mahfuz Söylemez), Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013, 67-80.
• Sübkî, Tâceddin, Cem’u’l-cevâmi’ fî ilmi usûli’l-fıkh (nşr. Akîle Hüseyin), Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1432/2011.
• Şafak, Ali, “Fısk”, DİA, XIII, 37-38.
• Şâtıbî, İbrâhîm b. Mûsâ, el-Muvâfakât fî usûli’ş-şerî’a (nşr. Muhammed Abdullâh Dirâz), Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, ts., I-IV.
• Şelebî, Muhammed Mustafa, Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî, Beyrut: Dârü’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1431/2010.
• Şen, Cemalettin, Bilinç ve Etkisi: İslam Hukukunda Bilincin Hak ve Sorumluluklara Etkisi, Bursa: Emin Yayınları, 2010.
• ---------- “İslam Hukukunda Bilincin Hak ve Sorumluluklara Etkisi”, (doktora tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009).
• Şevkânî, İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hak min ilmi’l-usûl (nşr. Muhammed Saîd el-Bedrî), Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1412/1992.
• Şinkîtî, Muhammed Emîn, Müzekkire fî usûli’l-fıkh (nşr. Ebû Hafs Sâmî el-Arabî), Mansûre: Dârü’l-Yakîn, 1419/1999.
• Şîrâzî, Ebû İshak, el-Lüma’ fî usûli’l-fıkh (nşr. Muhyiddin Dîb Mesto ve Yûsuf Ali Bedîvî), 4. basım, Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1429/2008.
• ---------- Şerhu’l-Lüma’ (nşr. Abdülmecîd Türkî), Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1408/1988, I-II.
• Tirmizî, el-Câmi’u’s-sahîh, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981, I-V.
• Ulaş, Sarp Erk v.dğr., Felsefe Sözlüğü, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2002.
• Urmevî, Tâceddin, el-Hâsıl mine’l-Mahsûl fî usûli’l-fıkh (nşr. Abdüsselâm Mahmûd Ebû Nâcî), Beyrut: Dârü’l-Medâri’l-İslâmî, 2002, I-III.
• Useymîn, Muhammed Sâlih, Şerhu nazmi’l-Varakât fî usûli’l-fıkh, Dammâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1425/2004.
• Ünal, İsmail Hakkı, İmam Ebû Hanîfe’nin Hadis Anlayışı ve Hanefî Mezhebinin Hadis Metodu, 4. basım, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
• Üsmendî, Bezlü’n-nazar fi’l-usûl (nşr. Muhammed Zeki Abdülber), Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1412/1992.
• Vezîr, Ahmed b. Muhammed b. Ali, el-Musaffâ fî usûli’l-fıkh, Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 2002.
• Ya’kûb, Abdürrahîm, Teysîrü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl, 2. basım, Riyad: Mektebetü Abîkân, 1431/2010, I-II.
• Yaman, Ahmet, “Fıkhın Arka Plan Ögesi Olarak Ahlak”, Makâsıd ve İctihad: İslam Hukuk Felsefesi Araştırmaları (haz. Ahmet Yaman), İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010, 47-61.
• ---------- “İslam Hukuk İlmi Açısından Makâsıd İctihadının ya da Gâî/Teleolojik Yorum Yönteminin İlkeleri Üzerine”, Makâsıd ve İctihad: İslam Hukuk Felsefesi Araştırmaları, Rağbet Yayınları (haz. Ahmet Yaman), İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010, 191-225.
• Yavuz, Yunus Vehbi, Hanefi Mezhebinde İctihad Felsefesi, İstanbul: İşaret Yayınları, 1993.
• Zâyidî, Abdurrahman, el-İctihâd bi-tahkîki’l-menât ve sultânih fi’l-fıkhi’l-İslâmî, Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1426/2005.
• Zerkeşî, Bedreddin, el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh (nşr. Abdülkâdir Abdullah el-Ânî ve Ömer Süleyman el-Eşkâr), 2. basım, Küveyt: Vezâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1413/1992, I-VI.
• Zeydân, Abdülkerîm, el-Vecîz fî usûli’l-fıkh, 7. basım, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2000.