CEMAL HALVETİ’NİN “ESRÂRU’L-VUDÛ” ADLI RİSALESİ BAĞLAMINDA FIKIH-TASAVVUF İLİŞKİSİ

Yıl 2018, Cilt: 6 Sayı: 12, 479 - 497, 30.12.2018

Murat Polat

Öz

Bilindiği
gibi fıkıh, insanın maddi-zâhirî yönünü, tasavvuf ise manevi-bâtınî yönünü ele
alan ilimdir. Bir kimsenin tasavvufa gönül vermeden önce ilk olarak Kuran’ı
ezberlemesi, sünneti yazması ve fıkhı öğrenmesi vazgeçilmez bir esastır. Zira
Cüneyd-i Bağdâdî: “Kur’an-ı ezberlemeyene, sünneti yazmayana ve fıkhı
öğrenmeyene tabi olunamaz.” diyerek bu hususu dillendirmiştir. O halde
tasavvufta seyr-u sülûk etmenin ve yüksek makamlara çıkmanın yolu fıkıhtan
geçmektedir. Çünkü fıkıh, İslam’ı bilmek ve anlamaksa, tasavvuf onu yaşamak ve
anlatmaktır. Bu minvalde fıkhi donanımını ikmal eden, Kur’an’ın ve sünnetin
doğru anlaşılması için tefsir ve hadisle ilgili pek çok risaleler kaleme alan,
daha sonra da fıkhın manevi-bâtınî yönünü anlatmak için tasavvufa gönül veren
ve Halvetilik tarikatının Cemaliyye kolunun Amasya’da kurulmasına zemin
hazırlayan kişi, şüphesiz Cemal Halvetidir. Cemal Halveti bazı araştırmacılara
göre köken itibariyle Aksaraylı olsa da Amasya’da dünyaya gelmiş, burada
yetişmiş, bazı görevlerde bulunmuş, son deminde Halvetilik tarikatının
Cemaliyye kolunun kurucusu olarak çeşitli beldelerde postnişin göreviyle irşat
ve tebliğde bulunmuştur. İşte bu araştırmamızda pek çok meziyete sahip Cemal
Halveti’nin abdestle ilgili fıkhi bilgisinin manevi ve batını yönü ve
fıkıh-tasavvuf düalizmi, “Esrâru’l-vudû” adlı eseri bağlamında ele alındı.
Amacımız bu mutasavvıfın fıkhi-tasavvufi görüşlerini abdest ibadeti boyutundan
değerlendirmeye tabi tutmaktır.

Anahtar Kelimeler

Cemal Halveti, Esrâru’l-vudû, Fıkıh, Tasavvuf, Fıkıh-Tasavvuf İlişkisi, Amasya

FIQH-MYSTICISM RELATIONSHIP IN THE CONTEXT OF JAMAL al-KHALWATI’S (d. 899/1494) "ASRAAR AL-WUDU"

Öz

As it is known, fiqh is the science that deals with the material aspect of Man, and Sufism is the spiritual aspect. It is important issue for someone to learn the Qur'an, to learn Sunnah and to know the fiqh before falling in love with mystic. In that case, the way of leeching and ascending to high authorities in the mysticism passes through fiqh. Because fiqh is to know Islam and to understand and to put into practice it, mysticism is to live and tell it. One of the people who live together fiqh and sûfism is Jemâl al-Khalwatî(d. 899/1494). In this research, the spiritual-mystery direction, fiqh and Sufism of Jamâl al-Khalwatî, which have many attributes, were discussed in the context of his work “Asraar al-Wudû”.

Anahtar Kelimeler

Jamâl al-Khalwatî, Asraar al-Wudû, Fiqh, Mysticism, Fiqh-Mysticism Relation

Kaynakça

• Afîfî, Ebü’l-Alâ Tasavvuf İslam’da Mânevî Devrim (çev. H. İbrahim Kaçar-Murat Sülün), İstanbul: Risale Yayınları, 1996.
• Ağbal, Davut, İbn Arabî’de İşârî Tefsir, İstanbul: Litera Yayınları, 2017.
• Aliyyü’l-Kârî el-Herevî, Nureddin Ali el-Molla Mirkâtü’l-Mefâtîh şerhü Mişkâti’l-Mesâbîh, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2002.
• Aksan, Doğan, Anlambilimi ve Türk Anlam Bilimi, Ankara, 1971.
• el-Âlûsî, Ebu’s-Senâ Şihâbüddin, Rûhu’l-Meânî, Beyrut, ts.
• Atar, Fahrettin, Fıkıh Usûlü, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2008.
• el-Bağdâdî, İsmail Paşa, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâü’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn, İstanbul: Vekâletü’l-Meârif, 1951.
• Başer, Hacı Bayram, “Serrâc’ın Tasavvufa Yaklaşımı: Bir İslam İlmi Olarak Tasavvuf Ya Da Fıkhı Bâtın”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12/22 (2010/2), 101-119. Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-Sahîh, y.y., 1422.
• Bursalı Mehmed Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri (haz. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen), İstanbul: Meral Yayınları, ts.
• Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara, 1997.
• Çelik, Ahmet, Tarihi Süreçte Bâtınî ve İşârî Yorum, İstanbul: Aktif Yayınları, 2008.
• Demirci, Muhsin, Tefsir Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İFAV, 2011.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. El-Eş’as es-Sicistanî el-Ezdî, Kitâbu’s-Sünen (nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), Beyrut, ts.
• Ebû Talip el-Mekkî, Muhammed b. Ali, Kûtu’l-Kulûb, Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Furkani, Mehterhan, “Risâletü Esrâri’l-Vuzûi li-Cemâl Halvetî: Dirase ve Tahkik”, Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 4/7 (Haziran, 2017), 173-195.
• el-Gazzâli, Ebû Hamid, İhyâu Ulûmiddîn, Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• Gölpınarlı, Abdulbaki, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, İstanbul: İnkılap Yayınları, 1995.
• Gördük, Yunus Emre, Tarihsel ve Metodolojik Açıdan İşâri Tefsir, İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• el-Habbâzî, Ebû Muhammed b. Ömer, el-Muğnî fî Usûli’l-Fıkh, Mekke, 1403.
• Hallâf, Abdülvehhâb, İlmü Usûli’l-Fıkh, Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle, 2008.
• Halvetî, Cemâl, er-Risâle fi Tesânifî eEsrâri'l-Vuzu, Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, nr. 402/2.
• Halvetî, Cemâl, Esrâru’l-Vudî, Kastamonu İl Halk Kütüphanesi, nr. 3012/1.
• Halvetî, Cemâl, “Risâletü Esrâri’l-Vuzû, Bayezid Devlet Kütüphanesi, nr. 5999/11.
• Halvetî, Cemâl, Risale fi Esrâri’l-Vudu, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 3700.
• Halvetî, Cemâl, Risâle fî Beyâni'l-Vuzu'i'z-Zâhiriye ve'l-Mâneviye, Ankara Milli Kütüphane, Adnan Ötüken İl Halk Ktp., nr. 169/2.
• Halvetî, Cemâl, Terceme-i Esrâr-ı Vuzû, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Türkçe Yazmaları, nr. 1740.
• Halvetî, Cemâl, Esrar el-Vuzu el-Bâtınî, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, nr. 1683.
• Halvetî, Cemâl, Risâle fî Beyâni Esrâri’l-Vudûi’z-Zâhiriyye ve’l-Bâtıniyye, Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail, nr. 686.
• Halvetî, Cemâl, Te’vîlü Hubbi’d-Dünya, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, nr. 1352.
• Halvetî, Cemâl, Tefsiru Halekallahü Âdeme ala Sûretih, Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah Efendi, nr. 1084.
• Halvetî, Cemâl, Risale fî İsmi’l-A’zameyn ve Risâle fî Beyâni’l-Velâye, Süleymaniye Kütüphanesi, Tahir Ağa, nr. 142.
• Halvetî, Cemâl, Envâru’l-Kulûb, Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Efendi, nr. 686.
• Halvetî, Cemâl, Kitâbu’n-Nûriyye ve Kevkebü’d-Dürriyye, Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Efendi, nr. 686.
• Halvetî, Cemâl, Risâletü’l-İslâmiyye, Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Efendi, nr. 686.
• Halvetî, Cemâl, Sirâcü’s-Sâlikîn, Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Efendi, nr. 686.
• Halvetî, Cemâl, Risâletü’r-Rahîmiyye, Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Efendi, nr. 686.
• Halvetî, Cemâl, Makale Tevsîkiyye ve Risâle Tevhidiyye, Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Efendi, nr. 686.
• Haririzâde, Muhammed Kemaleddin, Tibyânü Vesâili’l-Hakâik, Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, nr. 430.
• İbn Âbidîn, Muhammed Alâuddîn, Reddü’l-Muhtâr ale’d-Dürri’l-Muhtâr, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1412.
• İbn Acîbe el-Hasenî, Ahmed b. Muhammed, el-Fütûhâtü'l-İlâhiyye fî Şerhi'l-Mebâhisi'l-Asliyye, y.y.: Mektebetü’l-Fikr, ts.
• İbn Arabî, Muhyiddin, el-Futuhâtü’l-Mekkiyye, Beyrut, ts.
• İbn Haldun, Abdurrahman, Şifâü’s-Sâil ve Tehzîbü’l-Mesâil (haz. Süleyman Uludağ), İstanbul, 1977.
• İbn Hıbbân, Ebu Hatim Muhammed el-Busrî, Sahîhu İbn Hıbbân (nşr. Şuayb el-Arnavut), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillah Şemsüddîn, et-Tibyân fî Aksâmi’l-Kur’ân (nşr. Muhammed Hamid), Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Marife, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem, Lisânü’l-Arab, Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim, el-Bahru’r-Râik Şerhu Kenzi’d-Dekâik, y.y.: Dâru’l-Kitâbi’lİslâmî, ts.
• İbn Yakup, Yusuf, Menâkıb-ı Şerif ve Tarikatname-i Pîran, İstanbul, 1290.
• el-Kâsımî, Muhammed Cemâlüddin, Mehâsinü’t-Tevil, y.y., ts.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdillah, Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn, Bağdat: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyye, 1941.
• el-Kehhâle, Muhammed Râğıb b. Abdülğanî, Mu’cemü’l-Müellifîn, Beyrut: Dâru İhyâ, ts.
• Kılıç, Cevdet, Muhammed İkbal (Hayatı-şahsiyeti-fikirleri), Ankara, 1994.
• el-Konevî, Sadruddin, İ’câzü’l-Beyan fî Te’vili Ümmi’l-Kur’ân (nşr. A. Ahmed Ata), Mısır: Dâru’tTe’lif, 1969.
• Köksal, İsmail, “Fıkıh ve Tasavvuf İlişkisi”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara, 2 (1999), 83-104.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1308.
• Mufaddal b. Ömer, el-Haftü’ş-Şerif, Beyrut, 1964.
• Muzhiruddin, el-Huseyin b. Muhammed, el-Mefâtîh, fî Şerh’il-Mesâbîh, y.y.: Dâru’n-Nevâdir, 2012.
• el-Münâvî, Zeynüddin Muhammed, Feyzü’l-Kadîr, Mısır: Mektebetü’t-Ticâriyye, 1356.
• Müslim, Ebû Hüseyin b. Haccac el-Kuşeyrî, Sahîh, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Öngören, Reşat, Osmanlılarda Tasavvuf, İstanbul: İz Yayınları, 2000.
• Polat, Murat, “Amasya Müftüsü Hüsam Çelebi’nin (ö. 926/1520) “Risâle fî Raksi’l-Mutasavvıfa” Adlı Eserinde Musiki ve Semaya Fıkhî Açıdan Bakışı”, Geçmişten Günümüze Uluslararası Dini Musiki Sempozyumu (edt. Şuayip Özdemir-Ayşegül Gün), Amasya, 2017, 597-612.
• Râgıp İsfahânî, Ebu’l-Kasım Hüseyn, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, Dımaşk-Beyrut: Dâru’lKalem, 1412.
• er-Râzî, Ebû Abdullah Fahrüddîn Muhammed b. Ömer, et-Tefsîru’l-Kebîr, Beyrut: Dâru İhyâi’tTürâsi’l-Arabî, 1999.
• Serin, Rahmi, İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler, İstanbul: Petek Yayınları, 1984.
• Es-Suyûtî, Celâlüddin, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut, ts.
• Sühreverdî, Abdülkâhir b. Abdillah, Avârifü’l-Meârif, Beyrut, 1983.
• Şa’bân, Zekiyüddin, İslam Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkh) (çev. İbrahim Kâfi Dönmez), Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1990.
• eş-Şa’rânî, Ebü’l-Mevâhib, el-Mîzân’ül-Kübrâ, Kahire: Mektebetu’s-Sekafeti’t-Diniyye, 2004.
• eş-Şâtıbî, İbrahim b. Musa b. Muhammed, el-Muvâfakât, y.y.: Dâru İbn Affân, 1997.
• Tabakoğlu, Ahmet, “Tasavvuf ve İktisat”, Vefatının 10. Yılı Sebebiyle M. Zahit Kotku ve Tasavvuf Sempozyumu (edt. Coşkun Yılmaz), İstanbul: Seha Neşriyat, 1991.
• Taşköprîzâde, Ebü’l-Hayr Usameddin b. Mustafa, Şakâikü’n-Nu’mâniye fi-Ulemâi’d-Devleti’lOsmâniye, Beyrut: Daru’l-Küttâbi’l-Arabi, ts. Tayşi, Mehmed Serhan, “Cemâl-i Halvetî”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), VII, 302-303.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, İstanbul: Umut Matbaası, ts.
• Zehebî, Muhammed Huseyn, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Mısır, 1976.
• Ziriklî, Hayruddin b. Faris, el-A’lâm, y.y.: Dâru’l-İlm, 2002.