Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kurân’ındaki Meçhul Kaynağı Ebû Avsece ve Dilbilimsel Tefsire Dair Açıklamaları Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2019, Cilt: 7 Sayı: 14, 410 - 436, 30.11.2019

Şükrü Maden

Öz

Mâtüridî’nin
Te’vîlâtü’l-Kur’ân adlı tefsirinde dilbilim meselelerinde kendisine en
çok müracaat ettiği kaynağı Ebû Avsece’dir. Ancak hakkındaki bilgilerin sınırlı
olması sebebiyle Ebû Avsece’nin tarihî ve ilmî şahsiyeti meçhul kalmıştır. Te’vîlâtü’l-Kur’ân’da
Ebû Avsece’den iktibas edilen metinler kendisinin dilbilim ağırlıklı bir
tefsirinin varlığına işaret etmektedir. Bu makalede Ebû Avsece’nin söz konusu
kimliği ve tefsirciliği belirginleştirilmeye çalışılmıştır. Hayatı ve ilişkili
olduğu kişiler hakkında bazı tespitler yapılmış, tefsir anlayışı analiz edilmiştir.
Basra dil ekolünün çizgisini takip ettiği anlaşılan Ebû Avsece’nin âyetleri
açıklarken dil tahlillerine ağırlık verdiği açık bir şekilde görülmektedir.
Kur’ân lafızlarının lügavî anlamları, iştikâk ve sarf durumları, kıraat
farklılıkları onun en çok üzerinde durduğu hususlar olmuştur. Yorumlarını sözcüklerin
Kur’ân âyetleri ve Arap dilindeki kullanımları ile delillendirmiştir. Kur’ân’ın
bazı âyetlerini başka âyetlerle ilişkilendirmiş, vücûh ve nezâir kapsamına
alınabilecek açıklamalar yapmıştır. Mevcut veriler değerlendirildiğinde Ebû
Avsece’nin hicrî 3. asrın güçlü bir dil ve tefsir âlimi olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Dilbilim, Matüridi, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, Ebu Avsece

A Review on Abu Awsaja, Maturidi’s Anonymous in Ta’wilat al-Qur’an and His Explanations About Philological Exegesis

Öz

Maturidi mostly referred to Abu Awsaja
regarding philology issues in his exegesis named Ta’wilat al-Qur’an.
However, historical and scientific personality of Abu Awsaja remained anonymous
due to limited information about him. The texts transplanted from Abu Awsaja in
Ta’wilat al-Qur’an indicate
that he had a Quranic exegesis based on philology. In this paper, it was
tried to concretize the aforementioned historical identity and Quranic commentator personality of Abu Awsaja. Some determinations
were made concerning his life and related people and his exegesis method was
analyzed. It was clearly seen that Abu Awsaja concentrated on language reviews
while explaining the verses. He centered upon issues such as meanings and root
meanings of the readings in the Quran and pronunciation differences of
the Quran. Evaluating the present data; it is possible to state that Abu Awsaja
was a strong language and exegesis scholar in the third hijri century.

Anahtar Kelimeler

Quranic exegesis, Philology, Maturidi, Ta’wilat al-Qur’an, Abu Awsaja

Kaynakça

• Arslan, Şükrü, “es-Semîn ve Garibü’l-Kur’an’ındaki Metodu”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12 (1995), 49-79.
• Aydın, İsmail, “Filolojik Tefsirin İmkânı Üzerine”, EKEV Akademi Dergisi, 15/46 (2011), 75-87.
• Aydın, İsmail, “Kur’ân’la İlgili İlk Filolojik Çalışmaların Tefsir İlmi Açısından Değerlendirilmesi”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 11/1 (2011), 37-63.
• Aydın, İsmail, Kur’ân’ın Filolojik Yorumu -Tarihsel Gelişim ve Sorunlar-, İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2012.
• Aydınlı, Osman, Semerkant Tarihi -Fethinden Sâmânîler’in Yıkılışına Kadar-, İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Huseyn b. Mes‘ûd, Meâlimü’t-tenzîl, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1423/2002.
• Birışık, Abdülhamit, “Tefsir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), XL, 281-290.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usûlü, Ankara: TDV. Yayınları, 2003.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf, Hâşiye ale’l-Keşşâf, Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, nr. 207.
• Çelik, Ömer, Hakk’ın Dâveti Kur’ân-ı Kerîm Meâli ve Tefsîri, İstanbul: Erkam Yayınları, 1434/2013.
• Dâmegānî, Hüseyin b. Muhammed, el-Vücûh ve’n-Nezâir, thk. Abdülazîz Seyyid el-Ehl, Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1983.
• Divlekçi, Celalettin, “Dilbilim ve Kur’an İlimleri Açısından el-Fîruzâbâdî’nin Besâir’i”, (yüksek lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000).
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf, el-Bahru’l-muhît, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. el-Müsennâ et-Teymî, Mecâzü’l-Kur’ân, thk. M. Fuâd Sezgin, Kahire: Mektebetü’l-Hancî, ts.
• Ebussuûd, Muhammed b. Muhammed el-Imâdî, İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Fahreddîn er-Râzî, Ziyâeddin Ömer Muhammed, et-Tefsîru’l-kebîr: Mefâtîhu’l-gayb, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1401/1981.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd, Meâni’l-Kur’ân, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1403/1983.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb, el-Kāmûsu’l-muhît, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1426/2005.
• Galli, A. M. Ahmad, “Matürîdî’nin Tefsîrinin Bazı Yönleri”, çev. Hanifi Özcan, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4 (1987), 467-480.
• Heravî, Ubeyd Ahmed b. Muhammed, el-Garîbeyn fi’l-Kur’âni ve’l-Hadîs, thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1419/1999.
• İbn Atıyye el-Endelûsî, Ebû Muhammed Abdülhak, el-Muharrerü’l-vecîz, Doha: Vizâratü’l-Evkāfi Ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1428/2007.
• İbn Cüzey el-Kelbî, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ahmed, et-Teshîl li-ulûmi’t-tenzîl, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1436/2015.
• İbn Haldûn, Mukaddime, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2004.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr, Vefeyâtü’l-a‘yân bi-enbâi ebnâi’z-zamân, thk. İhsân Abbâs, Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1978.
• İbn Kuteybe, Tefsîru garîbi’l-Kur’ân, thk. es-Seyyid Ahmed Sakr, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1398/1978.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddin Ebü’l-Ferec Abdurrahmân, Nüzhetü’l-a‘yüni’n-nevâzir fî ilmi’l-vücûh ve’n-nezâir, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1987.
• İmamoğlu, M. Ragıp, İmâm Ebû-Mansûr el-Mâtüridî ve Te’vîlâtu’l-Kur’ân’daki Tefsir Metodu, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
• Kâfiyeci, Ebû Abdullâh Muhammed b. Süleymân, et-Teysîr fî kavâidi ilmi’t-tefsîr, nşr. İsmail Cerrahoğlu, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1989.
• Karagöz, Mustafa, “Vücûh ve Nezâirin Terimleşme Süreci”, Bilimname, 14/1 (2008), 1-33.
• Karagöz, Mustafa, Dilbilimsel Tefsir ve Kur’an’ı Anlamaya Katkısı, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Karaman, Hayreddin - Çağrıcı, Mustafa - Dönmez, İbrahim Kafi - Gümüş, Sadreddin, Kur’ân-ı Kerîm Meâli, Ankara: DİB Yayınları, 2015.
• Karataş, Ali, “Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ında Kur’ân’ı Kur’ân’la Tefsir”, (doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010).
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah Hacı Halîfe, Keşfü’z-zünûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kaya, Süleyman, Tahsîlü Nezâiri’l-Kur’an’ı Bağlamında Hakîm Tirmizî’de Vücûh ve Nezâir, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Kılıç, Hulusi, “İştikak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), XXIII, 439-440.
• Koçyiğit, Tahsin, “İskân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/iskan#1 (erişim: 05.08.2019).
• Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr, el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Vanlıoğlu, Ahmed v.dğr. Müracaa Topaloğlu, Bekir, İstanbul: Dârü’l-Mîzân, 2005-2007.
• Mertoğlu, Mehmet Suat, “Vücûh ve Nezâir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XLIII, 141-143.
• Mukātil b. Süleymân, Tefsîru Mukātil b. Süleymân, thk. Abdullâh Mahmûd Şehhâte, Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 1423/2002.
• Necmeddîn en-Nesefî, Ömer b. Muhammed b. Ahmed, el-Kand fî zikri ulemâi Semerkand, thk. Yûsuf el-Hâdî, Tahran: Defter-i Neşr-i Mîrâs-ı Mektûb, 1999.
• Öğmüş, Harun, Kur’an Yorumunda Şiirin Yeri (II./VIII. Asır Çerçevesinde), İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Özdeş, Talip, “İmam Mâturîdî’nin Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne Adlı Eserinin Metodolojisi Açısından Tahlil ve Tanıtımı”, (doktora tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997).
• Özek, Ali - Karaman, Hayreddin - Dönmez, İbrahim Kafi - Çağrıcı, Mustafa - Gümüş, Sadreddin - Turgut, Ali, Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, Ankara: TDV, 2000. Özen, Şükrü, “Mâtürîdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisİ (DİA), XXVIII, 146-151.
• Qassab, Ahmed Hazim, “İmam Maturîdî’de Luğavî Deliller”, Batman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Hakemli Dergisi, 2/1 (2018), 85-91.
• Okiç, Tayyib, Tefsir ve Hadis Usulünün Bazı Meseleleri, İstanbul: Nûn Yayıncılık, 1995.
• Râgıb el-Isfehânî, el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Halil Aytânî, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1422/2001.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî, el-Ensâb, Haydarabad: Matbaatü Meclisi Dâireti Meârifi’l-Osmâniyye, 1977.
• Semîn el-Halebî Ahmed b. Yûsuf, ed-Dürru’l-mesûn fî ulîmi’l-Kitâbi’l-meknûn, Dımeşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Sezen, Melikşah, Mâturîdiyye: Teşekkül Dönemi, İstanbul: Kökler Yayınları, 2018.
• Sicistânî, Ebû Bekr Muhammed b. Azîz, Garîbü’l-Kur’ân: Nüzhetü’l-Kulûb, Kahire: Mektebetu Muhammed Ali Sabîh ve Evladuh, 1382/1963.
• Sülün, Murat, “İmam Mâtürîdî ve Te’vîlâtü’l-Kur’an Adlı Eseri -Genel Bir Bakış-”, Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi, 5-6 (2008), 59-74.
• Süyûtî, Celâlüddin Abdurrahmân, el-İtkān fî ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân, thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî, Kahire: Hecr, 1422/2001.
• Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa, Miftâhu’s-saâde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzûâti’l-ulûm, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1405/1985.
• Teftâzânî, Sa‘düddin Mes‘ûd b. Ömer, Hâşiye ale’l-Keşşâf, Süleymaniye Kütüphanesi, Damad İbrâhim, nr. 166.
• Tülücü, Süleyman, “Asmaî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), III, 499-500.
• Tülücü, Süleyman, “Ma‘mer b. el-Müsennâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), XXVII, 551-552.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrâhîm b. es-Serî, Meâni’l-Kur’ân ve i‘râbüh, thk. Abdülcelîl Abdüh eş-Şelbî, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, Cârullâh Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer, el-Keşşâf an hakāiki’t-tenzîl ve uyûni’l-ekāvîl fî vücûhi’t-te’vîl, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz, Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 1998/1418.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Abdillah, el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988.