Mu‘tezilî Müfessir Zemahşerî’nin Tasavvufa Yaklaşımı

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 1, 518 - 542, 30.05.2021

Şeyma Altay

https://doi.org/10.33931/abuifd.911893

Cited By: 2

Öz

Bu makalede “akılcıların tasavvufa karşı” olduğu şeklindeki algı mercek altına alınarak, nassların yorumunda akla büyük önem veren Mu‘tezile mezhebine mensup müfessir Zemahşerî’nin el-Keşşâf tefsiri özelinde tasavvufa yaklaşımı analiz edilmiştir. Bu algı aynı zamanda tasavvufun akıl karşıtı bir disiplin olduğu vehmine yol açtığı için yorumda aklı önceleyen bir alimin tasavvufa bakışını tespit etmek önem arz etmektedir. Zemahşerî’nin Allah sevgisinden bahseden âyetlerde, sûfîlerle alay eden ifadeler kullandığı iddia edilmiş ve bu ifadeleri, akılcı düşünce yapısına sahip olmasıyla ilişkilendirilmiştir. Çalışma, bu çıkarımın isabetli olmadığı iddiasını savunmuştur. Bundan dolayı müfessirin tefsirinde yer verdiği tasavvufî konuları, hayatı, diğer eserleri ve ilk dönem sûfîlerin görüşleriyle birlikte değerlendirerek onun tasavvufa yaklaşımı hakkında bütüncül bir portre çizmeyi hedeflemiştir.
Zemahşerî, tefsirinde Müslümanları dünyaya karşı zâhid davranmaya ve takvalı eylemlere yönelmeye davet etmeye çalışmıştır. Bu amaçla zühd, takva, ihlas, tevazu gibi tasavvufî kavramlara yer vermiştir. Bununla birlikte sûfî tarikatlara bazı konularda yönelttiği ağır eleştiriler dikkatleri çekmektedir. Bu eleştirilerin odak noktasını, bazı sûfîlerin ilahî aşk anlayışı ve nassların yorumunda zahirî anlamdan uzaklaşıp bâtınî anlama yönelmeleri oluşturmaktadır. Zemahşerî’ye göre Allah’ı sevmek, ona yönelmek ve ibadet etmektir. Allah’ın kulunu sevmesi ise ondan razı olmasıdır. Sûfîlerin tarikat ritüelleri esnasında cezbeye gelerek Allah sevgisinden dolayı kendilerinden geçmelerini, bayılmalarını, raks etmelerini Kur’ân ve sünnete aykırı, gayrî İslamî uygulamalar saymıştır. Çünkü Mu‘tezile, tevhid ilkesi gereği Allah hakkında ancak tenzihî bir dille konuşulabileceğini düşünmektedir. Sûfîlerin ilahî aşk ritüelleri, temelde Kur’ân ve sünnete, özelde ise Mu‘tezile’nin tenzîh akidesine ters düşmekte ve teşbîh inancını yansıtmaktadır. Onun eleştirilerinin amacının, tenzîh akidesini ve Kur’ân’ın lafzî anlamını muhafaza etmek olduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Tasavvuf, Mu'tezile, Zemahşerî, Keşşâf

Muʿtazilī Mufassir Zamakhsharī's Approach to Taṣawwuf

Öz

This article examined perception that "rationalists are against taṣawwuf" and analyzed understanding to taṣawwuf of rational Zamakhsharī in context Kashshāf. Since this perception also leads to delusion that taṣawwuf is an anti-rational discipline, it’s important to identify a rationalist's view of taṣawwuf. It is said that Zamakhsharī used expressions mocking the Ṣūfīs in verses mentioning God’s love, and these expressions were associated with his rational mindset. The study argues this inference isn't accurate. It aims to draw a holistic portrait about his approach to taṣawwuf by evaluating the taṣawwuf subjects included in his tafsīr, life, other works and the views of the leading Ṣūfīs.
Zamakhsharī, invites Muslims to behave asceticism against the world and turning to taqwā. He included sûfî concepts such as zuhd, taqwā, ikhlāṣ, and humility. But he criticized Ṣūfī's sects heavily on some issues. The focus of these criticisms is understanding of divine love advocated and the ideas that it’s necessary to move away from ẓāhir and turn bāṭin. According to him, loving Allah is to turn and worship Allah. Loving God to servant is him being pleased with him servant. He considered some Ṣūfīs were attracted to them during their sect rituals, passed out, fainted, and danced because of loving Allah, contrary to the Qur'an and Sunnah, as non-Islamic practices. Muʿtazila argues that about God can only be spoken in a language of tanzīh. Divine love rituals of some Ṣūfīs basically contradict the Qurʾān and Sunna, and in particular to tanzīh creed of Muʿtazila and reflect tashbīh (similitude) creed.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Taṣawwuf, Muʿtazila, Zamakhsharī, Kashshāf

Kaynakça

• Altay, Şeyma. “Mezhep Mensubiyetinin Kur’ân Yorumlarına Yansıması-Keşşâf Tefsiri’nde Mezhebî Eleştiriler-“. İslam ve Yorum III Sempozyumu. ed. Mehmet Öztürk. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınevi, 2019. 3/185-196.
• Altay, Şeyma. Keşşâf Tefsiri’nin Tarihsel Bağlamı: Hermenötik Bir Analiz. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Ateş, Süleyman. “İhlâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/535-537. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Aydınlı, Osman. “Mu’tezilî Anlayışta Zühd ve Takva Boyutu”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi. 8/10 (2003), 99-122.
• Aydınlı, Osman. “Mutezile Ekolü Teşekkülü İlkeleri ve İslam Düşüncesine Katkıları”. Marife 3/3 (2003), 27-54.
• Azamat, Nihat. “Melâmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 29/24-25. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Beğavî, Ebu Muhammed Hüseyin, Meâlimü’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kur’ân, 5 Cilt. thk. Abdurrezzak el-Mehdî, Beyrut: Daru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1420.
• Bolat, Ali. “Şakîk-ı Belhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/305-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2017.
• Ceyhan, Semih. “Zühd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/530-533. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Cüveynî, Mustafa es-Sâvî. Menhecü’z-Zemahşerî fî Tefsiri’l-Kur’ân ve Beyâni İ’câzih. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1119.
• Çiçek, Hacı. “Zemahşeri’nin Atvâku’z-Zeheb, El-Kelimu’n-Nevâbiğ Ve Makâmât’ında İnsanın Kişiliğini Yok Eden Özelliklerin Analitik Kritiği”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2016), 49-65.
• Çiçek, Hacı. “Zemahşerî’nin “Atvâqu’z-Zeheb, El-Kelimu’n-Nevâbiğ Ve Maqâmât Adlı Eserlerinde Kişiyi İnşa Eden Özelliklerin Analitik Kritiği”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 8/2 (2016), 841-859.
• Çiçek, Hacı. “Eserleri Bağlamında Carullah Zemahşerî’ye Göre ‘Takva’ Kavramına İlişkin Bir Analiz”, RESS Journal Route Educational & Social Science Journal 7/ 9 (2020), 350-359.
• Çubukçu, İbrahim Agah. “Hicrî 5/Milâdî 11. Yüzyılda İslamda Dinî ve Siyasî Durum”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (1965), 39-44.
• DİA (Komisyon). “Melâmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/29-35. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Enderesbânî, Abdüsselâm b. Muhammed. “Fî Sîreti’z-Zemahşerî Cârillah”. nşr. Abdülkerim el-Yâfî. Mecelletü’l-Mecme‘i’l-Arabbiye bi Dımaşk 3/57 (1982), 365-382.
• Halil b. Ahmed. Kitabü’l-‘Ayn, thk. Mehdi Mahzûmî vd. 8 Cilt. (b.y: Mektebetü’l-Hilal, t.y.)
• Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşfü’l-Mahcûb. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Hodgson, Marshall G. S. İslam’ın Serüveni. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
• İbn Fâris. Mu‘cemü Mekâyüsü’l-Luğa, thk. Abdusselam Muhammed, 6 Cilt. b.y: Daru’l-Fikr, 1979.
• İbn Kesir. Ebu’l-Fedâ. Tefsiru’l-Kur’âni’l-‘Azim. thk. Sami b. Muhammed, 8 Cilt. b.y: Daru Tayyibe, 1999.
• İz, Mahir. Tasavvuf -Mahiyeti, Büyükleri ve Tarikatler-. İstanbul: Kitabevi, 2012.
• Kâdî Abdulcebbâr. Müteşâbihü’l-Kur’ân, nşr. Adnan Zarzûr. Kahire: b.y., 1969.
• Kâdî Abdulcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.
• Kartal, Abdullah. “Tasavvufun Bir İlim Olarak İnşâ Süreci: Şer’î ve Metafizik Bir İlim Olarak Tasavvuf”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/2 (2015), 149-175.
• Kartal, Ahmet. “Anadolu Selçuklu Devleti Döneminde Tasavvuf”. Şiraz’dan İstanbul’a-Türk-Fars Kültür Coğrafyası Üzerine Araştırmalar. ed. Ömür Ceylan. İstanbul: Kurtuba Kitab, 2010. 332-343.
• Kaya, Murat. Zemahşerî’de Tasavvufi Kavramlar (Makâmât Örneği). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Kazvînî, Zekeriyya. Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd. Beyrut: Daru Sâdır, t.y.
• Kelâbâzî, Ebu İshak. Doğuş Devrinde Tasavvuf -Ta‘arruf-. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Kıftî, Cemalüddin Ali b. Yusuf. İnbâhu’r-Ruvât alâ Enbâhi’n-Nüvât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabi, 1982.
• Kuşeyrî, Abdulkerim. Letâifu’l-İşârât. thk. İbrahim el-Bisyûnî. 3 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyye’l-Âmme Li’l-Kitab, t.y.
• Kuşeyrî, Abdulkerim. Risale. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur. Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne. thk. Mecdî Bieslûm. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mukaddesî, Abdurrahman b. Muhammed. et-Târihu’l-Muteber fî Ebnâi men Ğaber. thk. Lecne. 3 Cilt. Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 2011.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsiru Mukâtil b. Süleyman. thk. Mahmud Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Daru İhyâi’-Turâs, 1423.
• Ocak, Ahmet. “Bir Terör Örgütü Olarak “Bâtınîlik” ve Selçuklu Ülkesindeki Faaliyetleri”. Dinî Araştırmalar 7/20 (2004). 163-178.
• Özköse, Kadir. “Selçuklular Döneminde Tasavvuf İlminin Gelişim Seyri”, II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu. 2013. 1/337-360.
• Öztürk, Mustafa- Mertoğlu, Suat. “Zemahşerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/235-238. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Sobieroj, Florian. “Mutezile ve Tasavvuf”. çev. Salih Çift. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 10/1 (2001), 273-296.
• Sülemî, Muhammed Hüseyin. Hakâiku’t-Tefsîr. thk. Seyyid İmrân, 2 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikri’l-İlmiyye, 2001.
• Taberî, İbn Cerîr. Câmiu’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Şakir. 24 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risale, 2000.
• Taşköprüzâde, Ahmed b. Mustafa b. Halil. Miftâhü’s-Saâde ve Misbâhü’s-Siyâde fî Mevdûâti’l-Ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2016.
• Türer, Osman. Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Ataç Yayınları, 2020.
• Uludağ, Süleyman. “Takvâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/484-486. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Uludağ, Süleyman. İslâm Düşüncesinin Yapısı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• Uludağ, Süleyman. “Sefer”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 36/298-299. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Uludağ, Süleyman. “Uzlet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 42/256-257. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yılmaz, H. Kâmil. Tasavvuf ve Tarikatlar. Ensar Neşriyat: İstanbul, 2013.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. Atvâku’z-Zeheb fî’l-Mevâız ve’l-Hutab. b.y.: Matbaatü Nuhbetü’l-Ahbâr: 1304.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. Dîvânü’z-Zemahşerî, thk. Fatıma Yusuf el-Haymî. Beyrut: Dâru Sadr, 2007.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. el-Keşşâf an Hakâiki’t-Tenzîl ve Uyûni’t-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te’vîl, 4 Cilt. thk: eş-Şirbînî Şerîde. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2012.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. Esâsü’l-Belâğa. 2 Cilt. thk. Muhammed Bâsil. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. Makâmât. Mısır: Matbaatü Mısriyye, 1312.