Kur’ân’a Göre Toplumsal Tabakalaşma

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 1, 149 - 176, 31.05.2022

Ramazan Barman

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1068261

Öz

Toplum, Kur’ân’ın temel konuları arasındadır. Toplumsal tabakalaşma, sosyal bir yapılanma olup tarihte yer almış tüm toplumlarda mevcuttur. Her toplum, tabakalaşma sebebiyle bünyesinde görünür ve görünmez eşitsizlikleri barındırmaktadır. Toplumdaki ekonomik ve sosyal eşitsizlikler tabakalaşmaya sebep olmaktadır. Tabakalaşma bireysel ve toplumsal eşitsizliklerin sonucudur. Tabakalaşma olgusu olumsuz sosyal ve ekonomik etkileri sebebiyle Kur’ân’da eleştirilmiştir. Peygamberlerlerin sınıfsız ve adil toplum inşâ etmek için gönderildikleri beşerî toplumlarda, üst tabakayı oluşturan mele, mütref ve müstekbir sınıfları, ilahi mesajlara karşı koymak ve peygamberleri engellemek için sistematik çabalar göstermişlerdir. Peygamberlerden sonra ise ehl-i kitap toplumsal yapı içinde dinin müntesiplerinden oluşan, erbâb ruhbân ve ahbâr sınıfı, dünyevî menfaatleri için nübüvvet misyonunu bozmak ve vahyi tahrif etmek için gayret sarf etmiştir. Toplumsal yapıda üst tabakada yer alan mele ve mütref tipolojisi ile ehl-i kitap dindar toplumsal yapı içerisinde üst tabaka oluşturan ahbâr erbâb ve ruhbân sınıfları arasında benzerlikler bulunmaktadır. Birisi, peygamberler hayatta iken peygamberlerin misyonuna karşı çıkarken diğeri de peygamberler vefât ettikten sonra nübüvvetin misyonunu bozmaya çalışmıştır. Alt tabakada ise tarih boyunca mustaz’aflar, erâzîl, süfehâ, köleler, fakir ve miskînler sınıfı var olmuştur. Kur’ân’nın eleştirdiği mele, mütref, müstekbir ile ahbâr ruhbân ve erbâb sınıfları, desteklediği müstaz’af sınıfları, toplumsal tabakalaşmayı ifade etmektedir. Kur’ân’da mele, mütref ve müstekbir sınıfı, helak ile birlikte zikredilmiş, ahbâr, ruhbân ve erbâb sınıfı da şiddetle kınanmıştır. Bu sebeple Kur’ân, önceki vahyin müntesiplerine olduğu gibi Müslümanlar için de bir eleştiri kitabıdır. Bu çalışmada Kur’ân’da toplumsal tabakalaşma olgusu, betimsel analiz çerçevesinde sosyal sınıf ya da zümre ifade eden kavramlar bağlamında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Tabakalaşma, Müstekbir, Ruhbân, Mustaz’af

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Social Stratification According to the Qurʾān

Öz

Society is among the basic subjects of the Qurʾān. In the human societies where the prophets were sent to build a classless and fair society, the upper strata of mala’, mutraf and mustakbir classes made systematic efforts to oppose the divine messages and prevent the prophets. After the prophets, the class of akhbār, ruhbān and arbāb, consisting of followers of religion in the social structure, made an effort to disrupt the mission of prophethood and falsify the revelation for their interests. Compared to the followers of the previous revelations, the Qurʾān is a book of self criticism for Muslims. For this reason, there are similarities between the malaʾ and mutraf typology in the upper strata and the akhbār, ruhbān and arbāb, which form the upper stratum within the religious People of the Book. While one of them opposed the mission of the prophet who were alive, the other one tried to disrupt the mission of the prophethood, after the prophet passed away. On the other hand, in the lower strata: the mustad’af, scoundrals, slaves, and the poor have existed throughout history. The concepts of malaʾ, mutraf and mustakbir, akhbār, ruhbān and arbāb, which the Qurʾān criticize, express stratification. In the Qurʾān the class of malaʾ, mutraf and mustakbir are mentioned together with akhbār and the class of ruhbān and arbāb are also severely condemned. For this reason, the Qurʾān is a book of criticism for Muslims as well as for the followers of the previous revelation. In this study, the phenomenon of stratification in the Qurʾān is examined in the context of concepts expressing social class and groups.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Stratification, Mustakbir, Clergy, Mustaz’af

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Afganî, Said. Esvâku’l arab fi’l-cahiliyye ve’l-islâm. Kahire: Daru’l Fikr, 1984.
• Ahmet, Halil Bin. Kitâbü’l-ʿayn. ed. Mehdî el-Mahzumi - İbrahim es-Sâmerrâî. Beyrût: Mektebetü’l-Hilal, 1988.
• Akyüz, Niyazi. “Dinlerin Teşekkülünde Dini Liderlerin Karizması”. Dini Araştırmalar 1/3 (1999), 56-59.
• Akyüz, Vecdi. Kur’ân’da Siyasi Kavramlar. İstanbul: Kitapevi Yayınları, 1998.
• Ali, Cevad. el-Mufassal fi târîhi’l-Arab kable’l-islâm. Beyrut: Daru’l-İlm li’l-Melayin, 1993.
• Altuntaş, Abdurrahman. “Kur’ân’ı Kerîm’de Müstaz’af Kavramı”. Türkoloji Araştırmaları 11/5 (2016), 544.
• Arı, Mehmet Salih. “Cahiliye Toplumundan Medeni Topluma Geçiş Süreci: Yeni Bir sosyal Düzenin Doğuşu”. İstem 4 (2004),181.
• Aron, Raymond. Sınıf Mücadelesi. çev. Erol Güngör. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları, 1973.
• Aslan, Zerrin. “Geçmişten Bugüne Eleştirel Bir Orta Sınıf Değerlendirmesi”. Toplum ve Demokrasi 13-14 (2012),60.
• Ateş, Süleyman. Kur’ân-ı Kerîm Tefsiri. 6 cilt. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1988.
• Aydın, Mehmet Akif - Hamidullah, Muhammed. “Köle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/237-246. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Aydın, Mustafa. İslâm’ın Tarih Sosyolojisi. İstanbul: Pınar, 2015.
• Barman, Ramazan. “‘Esâtiru’l-Evvelin’ Bağlamında Kıssa ve Mitoloji İlişkisi”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 8/3 (2021), 640-652.
• Barman, Ramazan. Kur’ân’ın Önceki Vahiylerle İlişkisi Musaddik ve Müheymin. İstanbul: Çıra, 2016.
• Baş, Bilal. “Hıristiyan Manastırcılığının Doğuşu”. M.Ü. İ. Fakültesi Dergisi 44/1 (2013),184-187
• Beneton, Philippe. Toplumsal Sınıflar. çev. Hüsnü Dilli. İstanbul: İletişim, 1991.
• Bilgiseven, Amiran Kurtkan. Genel Sosyoloji. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1976.
• Botie, Etienne De La. Gönüllü Kulluk Üzerine. çev. Mehmet Ali Ağaoğulları. Ankara: İmge Kitapevi, 2011.
• Botton, Alain de. Statü Endişesi. çev. Ahu Sıla Bayer. İstanbul: Sel, 2005.
• Bulaç, Ali. “Müstekbir”. Sosyal Bilimler Ansiklopedisi. 3/81, 82. 3 Cilt. İstanbul: Risale, 1990.
• Chang, Raylene. “Kendini Gerçekleştiren İnsanın Özellikleri: Doğu ve Batı’dan Görüşler”. çev. Müge Demir. ABMYO Dergisi 21 (2011),12.
• Cilacı, Osman. “Ahbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.1/485, 486. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Çelik, İbrahim. “Mele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/36, 37. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Demirci, Kürşat. “Haham”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/134. 44. Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Demirci, Kürşat. “Hıristiyanlık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/330. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Derveze, İzzet. Kur’ân’a Göre Hz. Muhammed’in Hayatı. çev. Mehmet Yolcu. 2 Cilt. İstanbul: Düşün, 6. Baskı, 2011.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dinî Kur’ân Dili. 9 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
• el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmiü’l-müsnedü’s-sahîh, 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• el-İsfahânî, Râğıb. Müfredât Kur’ân Kavramları Sözlüğü. çev. Abdulbaki Güneş - Mehmet Yolcu. İstanbul: Yarın, 4. Baskı, 2015.
• Esed, Muhammed. Kur’ân Mesajı. çev. Cahit Koytak - Ahmet Ertürk. 3 Cilt. İstanbul: İşaret, 5. Baskı, 1999.
• es-Sa’lebî, Ebû İshak Ahmed. el-Keşfu ve’l-beyân (Tefsîru’s-Sa’lebî). ed. el-İmam Ebu Muhammed b Aşûr - Nezir es-Saidî. Beyrut: Daru’l-İhyau-Turasi’l-Arabî, 2002.
• Ezrakî, Ebu’l-Velid Muhammed b. Abdillah. Ahbâru mekke ve mâ câe fihâ mine’l-asâr. ed. Rüşdi Es-Salih. Mekke: Mektebetü’s-Sekafe, 2002.
• Fayda, Mustafa. “Abdullah b. Selâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.1/134. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Fichter, Joseph. Sosyoloji Nedir. çev. Nilgün Çelebi. Ankara: Atilla Kitapevi, 2001.
• Freyer, Hans. Din Sosyolojisi. çev. Turgut Kalpsüz. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1964.
• Giddens, Anthony. İleri Toplumların Sınıf Yapısı. çev. Ömer Baldık. İstanbul: Birey, 1999.
• Giddens, Anthony. Sosyoloji. ed. Cemal Güzel. çev. Hüseyin Güzel. İstanbul: Kırmızı, 2012.
• Günaltay, M. Şemseddin. İslâm Öncesi Arap Tarihi. ed. Mehmet Mahfuz Söylemez. Ankara: Ankara Okulu, 2015.
• Günay, Enver. Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan, 2012.
• Gürkan, Salime Leyla. “Ruhbân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/205. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi Hayatı ve Eseri. çev. Mehmet Yazgan. İstanbul: Beyan, 5. Baskı, 2008.
• Harman, Ömer Faruk. “Hicr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/454. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Harman, Ömer Faruk. “Yahudi Hıristiyanlığı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/184. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Hitti, Philip K. Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi, 1989.
• Işık, Emin. “Â’râf Suresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/259-261. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• İbni Aşûr, Muhammed Tahir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Daru Tunusiyye, 1984.
• İbni Manzûr, Ebu’l Fadl Cemaluddin Muhammed Mükerrem. Lisânü’l-arab. 15 Cilt. Beyrut: Darus-Sadr, trz.
• İbni Kesîr, Ebu’l Fida İmaduddin İsmail b. Şihabiddin Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. 21 Cilt. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 2000.
• İzutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Allah ve İnsan. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1975.
• Kallek, Cengiz. “Miskîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/183, 184. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Karaman, Hayreddin v.dğr. Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2014.
• Karslı, İbrahim Hilmi. Kutsal Kitaplara Göre Din Adamı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Kaya, Remzi. “Ehl-i Kitap”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.10/516, 5 17. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Kaya, Yunus. Türkiye’de Toplumsal Değişim. ed. Lütfi Sunar. Ankara: Nobel, 2014.
• Kurt, Abdurrahman. Din Sosyolojisi. Bursa: Dora Yayınları, 2011.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmet. el-Câmi' li-ahkâmi’l-Kur’ân. ed. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî - M. Rıdvan Urkusi. 23 Cilt. Beyrut: Müessesetü Risale, 2006.
• Kutup, Seyyid. Fi zilâli’l-Kur’ân. çev. M. E. Saraç - İ. H. Şengüler. 16 Cilt. İstanbul: Hikmet, 1986.
• Laroque, Pierre. Sosyal Sınıflar. çev. Yaşar Gürbüz. İstanbul: Remzi Kitapevi, 1969.
• Mâturîdî, Ebu Mansûr Muhammed b. Muhammed Mahmud. Te’vîlâtü’l-Kur’ân, ed. Muhammed Boynukalın. 18 Cilt. İstanbul: Mizan, 2005.
• Marshall, Gordon. Sosyoloji Sözlüğü. çev. Osman Akınhay - Derya Kömürcü. Ankara: Bilim ve Sanat, 1999.
• Maslow, Abraham. İnsan Olmanın Psikolojisi. çev. Okhan Gündüz. İstanbul: Kuraldışı Yayınları, 2001.
• Mevdûdî, Ebu’l-A'la. Tefhîmu’l-Kur’ân Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri. çev. Ali Ünal - M. Han Kayani. 7 Cilt. İstanbul: İnsan, 2. Baskı, 1991.
• Moghaddam, M. Fathalı. Diktatörlüğün Psikolojisi. çev. Hakan Kabasakal. İstanbul: 3P Yayıncılık, 2014.
• Mülayimov, Aydın. “İslâm’ın Din Adamlarına Bakışı”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 6 (2015),220.
• Mülayimov, Aydın. Kur’ân’da Din Adamları. İstanbul: Süleymaniye Vakfı, 2016.
• Neuman, W. Lawrence. Toplumsal Araştırma Yöntemleri. çev. Sedef Özge. Ankara: Yayınodası, 2014.
• Özateşler Ülkücan, Gül. “Toplumsal Tabakalaşma ve Eleştirel Kültür Çalışmalarının Kesişim Noktaları”. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi (2017), 130,131.
• Öztürk, Mustafa. “Mele-i A’la”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/242. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Paçacı, Mehmet. “Kur’ân’da Ehli Kitap Anlayışı, Dinler Tarihi Araştırmaları IV (Müslümanlar ve Diğer Din Mensupları)”. Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları (2004),52-58.
• Pazarbaşı, Erdoğan. Kur’ân ve Medeniyet. İstanbul: Pınar, 1996.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahrüddin Muhammed b. Ömer. et-tefsîru’l-kebîr (Mefâtihu’l-Ğayb). 23. Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1981.
• Rowland, Christopher Charles. “İsa ve İlk Kilise”. çev. Mahmut Aydın. İslâmiyât 3/4 (2000), 39-41.
• Şeriati, Ali. Dine Karşı Din. çev. Hüseyin Hatemi. İstanbul: İşaret, 2000.
• Taberî, Muhammed b. Cerir Ebû Ca’fer. Câmiu’l-beyân fi te’vîli âyi’l-Kur’ân. ed. Abdullah b. Abdulmuhsin et-
• Türkî. 24 Cilt. Kahire: Daru Hicr, 2001.
• Taplamacıoğlu, Mehmet. Din Sosyolojisi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1963.
• Tay, Hekim. “Mekke Toplumunda Sosyal Tabakalaşmanın Mekkî Ayetlerdeki İzdüşümü”. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/2 (2016), 35.
• Tekke, Mustafa. “Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisinin En Son Düzeyleri: Kendini Gerçekleştirme ve Kendini Aşmışlık.” Eğitimde Nitel Araştırmalar Dergisi- Journal of Qualitive Research in Education 7/4 (2019), 1706.
• Topaloğlu, Bekir. “Müstekbir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/138. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Tural, Murat. Ortaçağ Doğu Hıristiyanlığında Manastır Hayatı. İstanbul: IQ Kültür Sanat, 2011.
• Turgay, Nurettin. “Kur’ân’da ‘Mütref’ Kavramı”. Bilimname 12/1 (2007), 88.
• Watt, W. Montgomery. Hz. Muhammed Mekke’de. çev. Rami Ayas - Azmi Yüksel. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1986.
• Weber, Max. Sosyoloji Yazıları. çev. Taha Parla. İstanbul: İletişim, 1998.
• Yardım, Ali. “Adiy b. Hatim et-Taî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.1/380. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Yücedoğru, Tevfik. “Mütref ve İnanç Esaslarına Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (2012), 19.