Alman Oryantalizminde Temel Kıraat Problemlerine Yaklaşımlar: Geschichte des Qorâns Örneği

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 2, 514 - 540, 30.11.2022

Müslüm Yıldırım

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1139655

Öz

Bu makalede ünlü şarkiyatçı Theodor Nöldeke (1836-1930) tarafından ilk olarak 1860 yılında Almanca olarak kaleme alınan ve daha sonraki yıllarda farklı yazarlar tarafından genişletilerek yeni baskısı gerçekleştirilen Geschichte des Qorâns’ın (Kur’an Tarihi) temel kıraat problemlerine yaklaşımlarına yer verilmiştir. Burada zikredeceğimiz yaklaşımlar, başta Nöldeke olmak üzere özellikle kıraatler konusunda kitaba önemli katkılar sunan Gotthelf Bergsträßer’e (1886-1933) ait yaklaşımlar olacaktır. Onun temel kıraat problemleri hakkındaki yaklaşımlarına geçmeden önce, Alman dilinde kıraatler konusunda yapılan bazı çalışmalara tarafımızdan yer verilmiştir. Söz konusu çalışmalar içerisinde önem açısından Geschichte des Qorâns’ın yeri tartışılmazdır. Özellikle kıraatler konusunda önemli çalışmalara imza atan Bergsträßer’in Geschichte des Qorâns’a katkıları göz önünde bulundurulduğunda kitabın değeri bir kat daha artmaktadır. Dolayısıyla Geschichte des Qorâns’ın kıraat konusuna yaklaşımı ve bu konuda söyledikleri önem arz etmektedir. Makalede, Geschichte des Qorans’ın temel kıraat problemlerine yaklaşımları olarak, başta kıraat-resm ilişkisi bağlamında bir kıraatin resmü’l-mushafa uygun olması meselesi üzerinde durulmuş, ayrıca kıraat-gramer ilişkisi bakımından da kıraatin Arapça gramere muvafakat etmesi konusu ele alınmıştır. Makalede sahih sened ilkesi detaylı bir şekilde ele alındığı gibi “icmâ”/“âmme” prensibi ve “ihtiyâr” kavramı üzerinde de durulmuştur. Son olarak kıraatlerin birleştirilmesi/standardizasyonu konusu işlenmiş ve kitabın kıraat problemlerine yaklaşımları hakkında genel bir değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Geschichte des Qorâns (Kur’an Tarihi), Nöldeke, Bergsträßer, Kıraat, Âmme, İhtiyâr

Teşekkür

Değerli hocam, hayırlı çalışmalar diler, teşekkürlerimi sunarım.

Approaches to Basic Recitation Problems in German Orientalism: The Example of Geschichte des Qorâns

Öz

In this article, the issue of approaches to basic recitation problems according to Geschichte des Qorâns (The History of the Qurʾān), which was first written by Theodor Nöldeke (1836-1930) in German in 1860 and later expanded and reprinted by different authors, is discussed. The approaches we will mention here will be those of Nöldeke and Gotthelf Bergsträßer (1886-1933) who made important contributions to the book and especially regarding recitations. Before moving on to his approaches to basic recitation problems, we have included some studies on recitations in the German language. The place of Geschichte des Qorâns is indisputable in terms of importance among these studies. Considering Bergsträßer's contributions to Geschichte des Qorâns, who has made important studies on recitations, the value of the book increases even more. Therefore, Geschichte des Qorâns approach to the subject of recitation and what this book says about it is important. In the article, the approach of Geschichte des Qorâns to the basic recitation problems, especially the issue of the compatibility of a recitation with the rasm al-mushaf in the context of the recitation-picture relationship, and also the issue of the recitation agreeing with the Arabic grammar in terms of the recitation-grammar relationship is discussed. In the article, the principle of authentic saned is discussed in detail, as well as the principle of “ijmāʿ"/ “ʿâmma” and the concept of “ikhtiyār”. Finally, the subject of unification/standardization of recitations was discussed and a general evaluation was made about the approach of the book to the problems of recitation.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Geschichte des Qorâns (The History of the Qurʾān), Qirāʾa, ʿĀmma/Majority, Nöldeke, Ikhtiyār

Kaynakça

• Abay, Muhammed. Osmanlı Döneminde Mushaf İmlası Tartışmaları. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2016.
• Abdülfettâh Abdülğanî el-Kâdî. el-Kırâât fî nazari’l-müsteşrikîn ve’l-mülhidîn. Mısır: Dâru Mısr li’t-Tıbâa, ts.
• Abdülkâfî, Ebü’l-Kâsım Ömer b. Muhammed, Adedu süveri’l-Kur’ân ve âyâtihi ve kelimâtihi ve hurûfihi ve talhîsi Mekkîhi ve Medenîhi. thk. Hâlid Hasan Ebû’l-Cûd. Kahire: Mektebetü’l-İmâm el-Buhârî, 1430/2010.
• Ahfeş, Ebü’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade el-Mücâşiî el-Belhî. Meâni’l-Kur’ân. thk. Hüdâ Mahmûd Kurae. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1411/1990.
• Akîkî, Necîb. el-Müsteşrikûn. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maârif, 4. Basım, ts.
• Baş, Erdoğan. Ahfeş Ve Kıraatler. İstanbul: Rağbet, 2012.
• Becker, Carl Heinrich. “Theodor Nöldeke”. Der Islam 20 (1932), 43-48.
• Bennâ, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Abdilganî ed-Dimyâtî. İthâfü fuzalâi’l-beşer fi (bi)’l-kırââti’l-erbaate aşer. İstanbul: Matbaatü’l-Âmire, 1285/1868.
• Beyzâvî, el-Kâdî Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Bergsträßer, Gotthelf. Plan eines Apparatus Criticus zum Koran. Münih: der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, 1930.
• Birışık, Abdülhamit. “Kur’an”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/383-388. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Birışık, Abdülhamit. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/426-433. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Birışık, Abdülhamit. “Otto Pretzl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/342. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur. 2 Cilt. Weimar/Berlin: Emil Felber, 1898/1902.
• Ca‘fer, Abdüğafûr Muhammed Mustafa. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn fî sevbihi’l-cedîd. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1428/2007.
• Çetin, Abdurrahman. Kıraatlerin Tefsire Etkisi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. el-Mukniʿ fî maʿrifeti mersûmi mesâhifi ehli’l-emsâr. nşr. Otto Pretzl. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1932.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. et-Teysîr fî’l-kırââti’s-seb‘. nşr. Otto Pretzl. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1930.
• Demirci, Muhsin. Tefsirde Metodolojik Sorunlar. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2012.
• Ebû Şâme el-Makdisî, Ebü’l-Kâsım Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm. el-Mürşidü’l-vecîz. nşr. Tayyar Altıkulaç. Ankara: TDV Yayınları, 2. Basım, 1406/1986.
• Ebû Şuhbe, Muhammed b. Muhammed. el-Medhal lidirâseti’l-Kur’âni'l-Kerîm. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1412/1992.
• Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm b. Miskîn el-Herevî. Fezâilu'l-Kur’ân. thk. Mervân el-Atıyye-Muhsin Harabe-Vefâ Takıyeddîn. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1420/1999.
• Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahman b. Muhammed b. Ubeydillâh el-Enbârî. Nüzhetü’l-elibbâ fî tabakâti’l-üdebâ. Kahire: 1294/1876.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Meâni’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1403/1983.
• Goldziher, Ignaz. Mezâhibu’t-tefsîri’l-İslâmî. trc. Abdülhalîm en-Neccâr. Beyrut: Dârü İkra, 3. Basım, 1405/1985.
• Görgün, Hilal. “Nöldeke, Theodor”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/217. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh. İrşâdü’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb. nşr. David Samuel Margoliouth. 7 Cilt. Leiden-Londra: Brill-Luzac, 1907-1927.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân b. Gâlib el-Muhâribî el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz. thk. Abdusselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fî’l-kırââti’l-aşr. thk. Muhammed Ahmed Duhman. 2 Cilt. Dımaşk: Matbaatü’t-Tevfîk, 1345/1926.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-kırâât ve’l-îzâh anhâ. nşr. Ali en-Necdî Nâsıf-Abdülhalîm en-Neccâr-Abdülfettâh İsmail Şelebî. 2 Cilt. İstanbul: Dâru Sezgin, 2. Basım, 1406/1986.
• İbn Ebî Dâvûd, Ebû Bekr Abdullâh b. Ebî Dâvûd Süleymân b. Eş’as es-Sicistânî. Kitâbu’l-mesâhif. nşr. Arthur Jeffery. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1355/1936.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fî’t-târîh. nşr. Carl Johan Tornberg. 12 Cilt. Brill: Leiden, 1851-1876.
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya‘kûb. Tecâribü’l-ümem ve teâkibü’l-himem. nşr. Henry Frederick Amedroz. 7 Cilt. Oxford: Basil Blackwell, 1920-1921.
• İbn Mihrân, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn en-Nisâbûrî. el-Mebsût fî’l-kırââti’l-aşr. thk. Subey‘ Hamza Hasâkîmî. Dımaşk: Mecmaü’l-Lugati’l-Arabiyye, 1401/1980.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs et-Temîmî. Kitâbu’s-seb‘a fi’l-kırâât. thk. Şevkî Dayf. Mısır: Dârü’l-Maârif, ts.
• İbn Necâh, Ebû Dâvûd Süleymân el-Kurtubî el-Ümevî. Muhtasaru’t-tebyîn li hicâi’t-tenzîl. thk. Ahmed b. Ahmed b. Muammer Şersâl. Medine: Mecmau’l-Melik Fehd li-Tıbâati’l-Mushafi’ş-Şerif, 2000/1421.
• İbnü’l-Arâbî, Kâdı Ebû Bekir, Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dârül-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1988.
• İbnü’l-Müneyyir, Ebü’l-Abbâs Nâsırüddîn Ahmed b. Muhammed b. Mansûr el-Cüzâmî el-Cerevî el-İskenderî. el-İntisâf fîmâ tadammanehü’l-Keşşâf mine’l-i‘tizâl. Beyrut: Darü’l-Ma‘rife, ts.
• İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. İshâk. el-Fihristü’l-ulûm. thk. Gustav Flügel. Leipzig: Vogel, 1871-1872.
• İsmâîl, Şa’bân Muhammed. Medhal ilâ ilmi’l-kırâât. Tanta: Dârü’s-Sahâbe, 1430/2009.
• Kallek, Cengiz. “Gotthelf Bergsträßer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/497-498. 44 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. 10 Cilt. Letâifü’l-işârât li fünûni’l-kırâât. Medine: Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 1434/2013.
• Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn an esâmî’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1990.
• Keskioğlu, Osman. Nüzûlünden Günümüze Kur’an-ı Kerim Bilgileri. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Keskioğlu, Osman. “Kur’ân’da Gramer Hatâsı Yoktur”. Oryantalizm’in Soruları. Ahmet Parlakışık. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. 21 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Makdisî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Bennâ. Ehsenü’t-tekâsim fî ma‘rifeti ekâlim. nşr. De Goeje. Leiden: Brill, 1906.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’an’ın Metin Yapısı. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Makdisî’nin Ahsenü’t-Tekâsim’indeki Bilgiler Işığında Kur’an Kıraatlarına İlişkin Tespitler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/2 (2006), 183-196.
• Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş el-Kaysî. el-İbâne an meâni'l-kırâât. thk. Abdülfettâh İsmâil Şelebi. Mısır: Dâr Nahdatu Mısır, 1379/1960.
• Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş el-Kaysî. el-Keşf an vücûhi’l-kırââti’s-seb‘ ve ilelihâ ve hücecihâ. nşr. Muhyiddîn Ramazan. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1404/1984.
• Müneccid, Selâhaddin. Dirâsât fî târîhi hatti’l-Arabî münzü bidâyetihi ilâ nihâyeti’l-asri’l-Emevî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Cedîd, 2. Basım, 1979.
• Nisâbûrî, Nizâmeddin. Garâibü’l-Kur’ân ve regâibü’l-furkân. thk. Zekeriya Umeyrât. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1996.
• Nöldeke, Theodor. Geschichte des Qorâns. Hamburg: Dieterichsche Buchhandlung, 1860.
• Nöldeke, Theodor vd. Geschichte des Qorâns. Leipzig: Dieterich’sche Verlagsbuchhandlung, 3 Cilt. 1909-1919-1938.
• Pretzl, Otto. Die Fortführung des Apparatus Criticus Zum Koran. Münih: der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, 1934.
• Sefâkusî, Ali b. Sâlim b. Muhammed en-Nûrî. Gaysü’n-nef’ fi’l-kıraati’s-seb‘. Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1346.
• Sâlih, Subhî. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrût: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 2005.
• Sezgin, Fuat. Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde. 21 Cilt. Frankfurt: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften an der Johann Wolfgang Goethe-Universität, 1990-1995.
• Seâlibî, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed b. Mahlûf. El-Cevâhiru’l-hisân fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ali Muhammed Muavvaz-Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Abdülfettâh Ebû Sünne. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1418/1997.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. 2 Cilt. Bulak: 1318/1900.
• Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Ma’rife, ts.
• Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tefsîrü’l-Celâleyn. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1342.
• Şâhîn, Abdüssabûr. Târîhu’l-Kur’ân. Ma‘hedü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1414/1994.
• Şûşâvî, Ebû Alî el-Hüseyn b. Alî b. Talha er-Racrâcî. el-Fevâidü’l-cemile alâ âyâti’l-celîle. thk. İdris Azûzî. Mağrib: Vizâretü’l-Evkâf, 1409/1989.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmûlî. Câmiu’l-beyân an te’vili âyi’l-Kur’ân. 31 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Emîriyye, 1321/1903.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmûlî. İhtilâfü’l-fukahâ. nşr. Friedrich Kern. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ünal, Mehmet. “Bir Kırâat Terimi Olarak “Hüccet”in Kavramsal Alanı ve Tarihsel Gelişimi”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 17/1 (2004), 69-83.
• Vollers, Karl. Volkssprache und Schriftsprache im Alten Arabien. Strassburg: Trübner, 1906.
• Yıldırım, Müslüm. Theodor Nöldeke’nin Kur’ân’a Yaklaşımı “Geschichte des Qorâns” Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Yıldırım, Müslüm. “Geschichte des Qorâns’ın (Kur’ân Tarihi) Kaynakları -İslâmî Kaynaklar-”. Diyanet İlmi Dergi 56/2 (2019), 275-280.
• Yıldırım, Müslüm. “Geschichte des Qorâns’ın (Kur’ân Tarihi) Kaynakları -Batılı Kaynaklar-”. Usûl İslam Araştırmaları 31 ( 2019), 119-174.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Ma‘rifetü’l-kurrâi’l-kibâr ala’t-tabakâti ve’l-a‘sâr. thk. Tayyar Altıkulaç. 4 Cilt. İstanbul: İSAM, 1995.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an hakâikı ğavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Muhammed Muavvad-Adil Ahmed Abdülmevcûd. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1418/1998.
• Zerkânî, Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1409/1988.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1988.