Evaluation of Shaybānī's Opposition to Abū Ḥanīfah in Terms of Ḥadīth Approaches: Specific to al-Aṣl

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 2, 490 - 513, 30.11.2022

Ramazan Doğanay

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1161776

Öz

The second century after Hijra is a period in which the debates and criticisms on the accumulations inherited from generation to generation reach their peak. During this period, many scholars criticized one another. Undoubtedly, when we look at the opposition of the ʿulamāʾ to each other, it is seen that the difference in method and knowledge has an important effect. Even in the Abū Ḥanīfah madrasa, which gave great importance to the teacher-student relationship and carried out fiqh activities centered on the teacher, there were disagreements. For example, Shaybānī opposed his teacher on some issues and expressed his own opinion on the subject. Some methodological differences in the use of ḥadīth together with other evidences also have an effect on the disagreement of Shaybānī with his teacher on some issues. In this context, some issues come to the fore in Shaybānī's opposition to his teacher due to the ḥadīth. He stands close to the people of ḥadīth in terms of determining the authenticity of the khabars, and his approach to prioritizing khabar al-wāḥid to qiyās differs partially from his teacher. For this reason, he opposed his teacher due to his approach to khabars on some issues. The opposition in point is also present in al-Aṣl, the main source of Ḥanafī fiqh, as seen in Shaybānī's works al-Muwaṭṭaʾ and al-Ḥujjah. Although Shaybānī was not a ḥadīth scholar by profession, he listened to ḥadīths from the leading ḥadīth scholars of the period and gained a wide accumulation of ḥadīths. For this reason, he prioritized ḥadīth over proofs such as qiyās and istiḥsān on some issues in al-Aṣl. All these show that it is possible to have a difference of opinion between the teacher and the student, and although Shaybānī opposed his teacher on some issues, he continued his method. In this study, Shaybānī's opposition to his teacher, Abū Ḥanīfah, is examined in terms of his approach to ḥadīths within the framework of al-Aṣl.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Opposition, Criticism, Abū Ḥanīfah, Shaybānī

Hadise Yaklaşımları Açısından Şeybânî’nin Ebû Hanîfe’ye Muhalefetinin Değerlendirilmesi: el-Asl Özelinde

Öz

Hicrî II. asır nesilden nesile tevârüs edilen birikimlerin üzerindeki tartışma ve tenkitlerin zirveye ulaştığı bir dönemdir. Bu dönemde pek çok âlim bir diğerini eleştirmiştir. Şüphesiz ulemanın birbirine muhalefetine bakıldığında bunda, metot ve birikim farklılığının önemli bir etkisi olduğu görülmektedir. Hatta bu dönemde hoca-talebe ilişkisine çok önem veren ve hoca merkezli fıkhî faaliyet yürüten Ebû Hanîfe medresesinde dahi görüş ayrılıkları vukû bulmuştur. Meselâ Şeybânî, bazı meselelerde hocasına muhalefet etmiş ve konu hakkında kendi görüşünü ortaya koymuştur. Şeybânî’nin hocasıyla bazı konularda fikir ayrılığına düşmesinde hadisin diğer delillerle birlikte kullanımı noktasındaki birtakım metot farklılıklarının da etkisi vardır. Bu bağlamda Şeybânî’nin hadis sebebiyle hocasına muhalefetinde bazı hususlar ön plana çıkmaktadır. O, haberlerin sıhhatinin tespiti hususunda ehl-i hadise yakın durmuş, haber-i vâhidi kıyâsa öncelemeyi bir ilke olarak benimseyerek zaman zaman hocasının hilafına birtakım tercihlerde bulunmuştur. Bu sebeple o, bazı konularda hadise yaklaşımı dolayısıyla hocasına muhalefet etmiştir. Söz konusu muhalefet Şeybânî’nin el-Muvatta Rivâyeti ve el-Hucce adlı eserlerinde görüldüğü gibi, Hanefî fıkhının temel kaynağı olan el-Asl’da da mevcuttur. Şeybânî temel uğraş alanı olmasa da dönemin önde gelen muhaddislerinden hadis dinlemiş ve geniş bir hadis birikimi elde etmiştir. Bundan dolayı o, el-Asl’da bazı konularda hadisi kıyâs ve istihsân gibi delillere öncelemiştir. Tüm bunlar, hoca ile talebe arasında görüş ayrılığı yaşanmasının mümkün olduğunu ve Şeybânî’nin bazı konularda hocasına muhalefet etmesine rağmen onun usûlünü devam ettirdiğini göstermektedir. Bu çalışmada el-Asl adlı eseri çerçevesinde hadislere yaklaşımları açısından Şeybâni’nin hocası Ebû Hanîfe’ye muhalefeti incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Muhalefet, Tenkit, Ebû Hanîfe, Şeybânî

Kaynakça

• Abdurrezzâk b. Hemmâm, Ebû Bekr el-Himyerî el-Yemânî es-San‘anî, el-Musannef. thk. Habîburrahmân el-A‘zamî, 11 Cilt, Hindistan: el-Meclisu’l-‘İlmî, 2. Basım, 1982.
• Aktepe, İshak Emin. Erken Dönem İslâm Hukukçularının Sünnet Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Bayder, Osman. Kurucu İmama Muhalefetin İmkan ve Sınırı -Hanefî Mezhebi Örneği-. Ankara: Maarif Mektepleri, 2018.
• Bedir, Mürteza. “Vakıf Doktrini: Doğuşu ve Gelişimi”, Vakıf, Hukuk ve Toplum, Hazırlayan: Merve Akkuş Güvendi, İstanbul: İlmi Etüdler Derneği, 2013, 6-14.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin. Menâkibu’ş-Şâfiî. thk. es-Seyyîd Ahmed Sakr. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetü Dâri’t-Turâs, 1970.
• Boynukalın, Mehmet. Hanefi Fıkıh ve Usulünün Doğuşu -Şeybânî’nin el-Asl Adlı Eserinin Tanıtım ve Tahlili-. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2020.
• Buhârî. Sahîh (Mevsuâtü’l-hadisi’ş-şerîf: el-Kütübü’s-sitte). nşr. Sâlih b. Abdilazîz b. Muhammed b. İbrâhîm Âlü’ş-Şeyh. Riyâd: Dâru’s-Selâm, 4. Basım, 2008.
• Burhânuddîn el-Buhârî, Ebu’l-Meâlî Mahmûd b. Ahmed, el-Muhîtu’l-burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu‘mânî fıkhi’l-İmâm Ebî Hanîfe, thk. Abdülkerîm Sâmî el-Cundî, 9 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2004.
• Çiftçi, Muhammed Hüsnü. “İmam Muhammed’in el-Muvatta’da Ebû Hanîfe’nin Hilafına Tercih Ettiği Görüşler”, Dergiabant (AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi) 7/14, (Güz 2019), 593-615.
• Dakr, Abdülganî. el-İmâm eş-Şâfiî: fakîhü’s-sünneti’l-ekber. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 7. Basım, 2005.
• Dârekutnî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ömer, Sünenu Dârekutnî, thk. Şuayb el-Arnaût, 5 Cilt, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer, Te’sîzü’n-nazar ve yelîhi Risâletu’l-İmâm Ebi’l-Hasen el-Kerhî fi’l-usûl. thk. Mustafâ Muhammed el-Kabbânî ed-Dımeşkî, Beyrut: Dâru İbn Zeydûn.
• Doğanay, Ramazan. Hadis Usulü Açısından Şeybani ile Şafii’nin Mukayesesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Dusûkî, Muhammed. el-İmâm Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî ve eseruhu fi’l-fıkhi’l-islâmî. Devha-Katar: Dâru’s-Sekâfe, 1987.
• Ebû Dâvud. Sünenu Ebî Dâvud (Mevsuâtü’l-hadisi’ş-şerîf: el-Kütübü’s-Sitte). nşr. Sâlih b. Abdilazîz b. Muhammed b. İbrâhîm Âlü’ş-Şeyh. Riyâd: Dâru’s-Selâm, 4. Basım, 2008.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillah el-Isfahânî. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Mısır: Dâru’s-Seâde, 1974.
• Ebû Zehra, Muhammed. Mâlik: Hayâtuhu ve asruhu-ârâuhu ve fıkhuhu. y. y.: Dâru’s-Sekâfeti’l-Arabiyye li’t-Tıbâa, 2. Basım, t.y.
• Gül, Mutlu. Hanefî Usûlünde Hadis Tenkidi. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018.
• Gül, Mutlu “Hadislerin Rivayet Özelliklerinin Fıkha Etkisi Bağlamında Velisiz Kıyılan Nikâhın Batıl Olduğunu İfade Eden Rivayetin Tahric ve Tenkidi”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 22 (2013), 361-376.
• Haddâd, Ebû Bekr b. Ali, el-Cevheretü’n-neyyire şerhun li Muhrasari’l-İmâm el-Kudûrî. thk. Sâid Bektaş, 6 Cilt, Ammân: Ervika li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 2015.
• Hoyladı, Adnan. Hanefî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2022.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. Âdâbu’ş-Şâfiî ve menâkibuhu. thk. Abdülganî Abdülhâlik. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Ebi Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed, el-Kitâbu’l-musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût, 7 Cilt, Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1988.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Lisânu’l-Mîzân. thk. Dâiretü’l-Meârifi’n-Nizâmiyye. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lemî, 2. Basım, 1971.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed. Mukaddimetü İbn Haldûn. thk. Ahmed ez-Za’bî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, b. y., t.y.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim, Sahîhu İbn Hibbân bi tertîbi İbn Balabân. thk. Şuayb el-Arnaût, 18 Cilt, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn Kasım. Tâcü’t-terâcim. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1992.
• İbn Mâce, es-Sünen (Mevsuâtü’l-Hadisi’ş-şerîf: el-Kütübü’s-Sitte). nşr. Sâlih b. Abdilazîz b. Muhammed b. İbrâhîm Âlü’ş-şeyh. Riyâd: Dâru’s-Selâm, 2008.
• Kahraman, Hüseyin. Fıkhî İhtilâflar ve Hadis: Abdesti Bozup Bozmadığında İhtilâf Edilen Meseleler (Nevâkidu’l-Vudû’). Bursa: Emin Yayınları, 2013.
• Kahraman, Hüseyin. Hadis İlminde Bir Cerh Terimi Olarak İrcâ ve Mürciî Râvîler. Bursa: Emin Yayınları, 2011.
• Kalkan Yorulmaz, Nilüfer. Ehl-i Rey’in Rivayet Anlayışı (İmam Muhammed’in Kitâbu’l-Âsâr’ı Örneği). İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2018.
• Karacabey, Salih-Gül, Mutlu “Fıkhî Hadislerin Rivayet Özellikleri Bağlamında “Velisiz Nikâh Olmaz” Hadisinin Tahrîc ve Tenkidî”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (2012), 33-48.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Hüsnü’t-tekâdî fî sîreti’l-İmâm Ebî Yûsuf el-Kâdî ve Bülûgu’l-emânî fî sîreti’l-İmâm Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybânî. Ammân : Dâru’l-Feth, 2016.
• Koçinkağ, Mansur. Erken Dönem İslam Hukuk Düşüncesinde Re’y ve Hadis. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Fevâidü’l-behiyye fî teracimi’l-Hanefiyye mea’t-Ta’likatü’s-seniyye ale’l-Fevâidi’l-behiyye. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife.
• Mâlik. Muvatta’u’l-İmâm Mâlik rivâyetü’ş-Şeybânî. thk. Abdülvehhâb Abdüllatîf. Kâhire: el-Meclisü’l-A’lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 4. Basım, 1994.
• Müslim, es-Sahîh (Mevsuâtü’l-Hadisi’ş-şerîf: el-Kütübü’s-Sitte). nşr. Sâlih b. Abdilazîz b. Muhammed b. İbrâhîm Âlü’ş-Şeyh (Riyâd: Dâru’s-Selâm, 2008).
• Nesâî, es-Sünen (Mevsuâtü’l-Hadisi’ş-şerîf: el-Kütübü’s-Sitte). nşr. Sâlih b. Abdilazîz b. Muhammed b. İbrâhîm Âlü’ş-Şeyh, Riyâd: Dâru’s-Selâm, 2008.
• Özafşar, Mehmet Emin. Hadîsi Yeniden Düşünmek: Fıkhî Hadîsler Bağlamında Bir İnceleme. Ankara: Otto, 3. Basım, 2015.
• Özşenel, Mehmet. Arz Yöntemi Özelinde Hanefî Hadis Anlayışının Teşekkülü. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları Şeybânî Örneği. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Reşîdî, Muhammed Eyyûb. el-Cem‘ beyne’l-âsâr mimmâ ittefeka alâ rivâyetihi Ebû Yûsuf el-Kâdî ve Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybânî an Ebî Hanîfe el-İmâm er-Rabbânî. Karaçi: Zam Zam Publishers [Zemzem li’n-Neşr], 2005.
• Sa‘îd b. Mansûr, Ebû Osmân, Sünenu Sa‘îd b. Mansûr. thk. Habîburrahmân el-‘Azamî, Hind: Dâru’s-Selefiyye, 1982.
• Saymerî, el-Hüseyin b. Ali b. Muhammed. Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbihi. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 2. Basım, 1985.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl, el-Mebsût. 30 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Şahin, Sami. Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî’nin Hadis Kültüründeki Yeri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Şeybânî. el-Âsâr. thk. Hâlid el-Avvâd. 2 Cilt. Kuveyt: Dâru’n-Nevâdir, 2. Basım, 2011.
• Şeybânî. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Şeybânî. Kitâbu’l-hucce alâ Ehli’l-Medîne. thk. Mehdî Hasan el-Keylânî el-Kâdirî. 2 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 2006.
• Şeyh, İzzuddîn Hüseyin. el-İmam Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybâni : muhaddisen ve fakîhen. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr, Tefsîru’t-Taberî: Câmiu’l-beyân ‘an tevili âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî, 26 Cilt, Cîze: Dâru Hicr li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 2001.
• Tirmizî, es-Sünen (Mevsuâtü’l-Hadisi’ş-şerîf: el-Kütübü’s-Sitte). nşr. Sâlih b. Abdilazîz b. Muhammed b. İbrâhîm Âlü’ş-Şeyh. Riyâd: Dâru’s-Selâm, 2008.
• Türk, Adem. Muhammed Şeybânî’nin Muvatta’da Mâlik’e Yönelttiği Tenkidler. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlıḡı, 4. Basım, 2012.
• Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyâ. Târîhu İbn Maîn (Rivâyetu’d-Dûrî). thk. Nûr Seyf Ahmed Muhammed. 4 Cilt. Mekke: Merkezu’l-Bahsi’l-İlmî ve İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, 1979.
• Yiğit, Metin. İlk Dönem Hanefî Kaynaklarına Göre Ebû Hanîfe’nin Usûl Anlayışında Sünnet. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2013.
• Zehebî, Şemsuddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Mizânü’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1963.