et-Tîfâşî ve Değerli Taşlara Dair Eseri: Ezhârü’l-efkâr fî Cevâhiri’l-aḥcâr

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 2, 323 - 343, 30.11.2023

Ömer Aras

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1361610

Öz

Tîfâşî, hayatı Doğu ve Batı İslam dünyası arasında geçmiş, bu iki nokta arasındaki ilmî akışı sağlayan alimlerden biridir. Çok yönlü bir müelliftir. Tunus bölgesinde başlayan hayatı, Mısır’da son bulmuştur. Dini ve akli ilimlerde pek çok eseri bulunmaktadır. Bununla birlikte -bu çalışmanın da konusu olan- değerli taşlar üzerine te’lif ettiği “Ezhâru’l-efkâr…” adlı eseri ile öne çıkar. Osmanlı ilim dünyasında ise hem bu eseri hem de “Rücûʿu’ş-şeyh…” adlı kitabı ile bilinir. Tîfâşî taşlar üzerine kaleme aldığı bu eserinde toplamda yirmi beş taşı ele alır. Taşların isimleri, oluşumu, özellikleri, bulunduğu yer, sahtesi ve gerçeği arasındaki farklar, tıbbî faydaları gibi konularda bilgiler sunar. Müellif bunu yaparken kendinden önceki literatürden faydalanır ve kaynaklarını hassasiyetle belirtir. Bunun yanında bizzat yaptığı deney ve gözlemler, tüccarlar, zanaat erbabı ve bir şekilde kendine bilgi nakleden kişilerden aktardığı bilgilerle bu alanda muhakkik bir bilim adamı profili çizer. Bu çalışmada müellifin hayatı ve mezkûr eseri incelenmiştir. Eseri yazarken kullandığı kaynaklar ve takip ettiği metot ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Bilim Tarihi, Tîfâşî, Cevahirname, Değerli Taşlar, Ezhârü’l-efkâr

al-Tifāshī and His Book on Precious Stones: Azhār al-Afkār fī Jawāhir al-Ahjār

Öz

Tifāshī is one of the scholars who spent his life between the Eastern and Western Islamic worlds and ensured the scientific flow between these two points. He is a versatile writer. His life, which started in Tunisia, ended in Egypt. He has many works in religious and mental sciences. However, he stands out with his work named " Azhār al-Afkār...", which he wrote on precious stones, which is also the subject of this study. In the world of Ottoman science, he is known both for this work and for his book "Ruju al-shaykh...". al-Tifāshī presents information on a total of twenty-five stones in various items in his work on stones. He provides information on the names of stones, their formation, properties, location, differences between fake and real, and medical benefits. While doing this, the author makes use of the previous literature and specifies his sources sensitively. In addition to this, he draws the profile of a research scientist in this field with the experiments and observations he made, and the information he conveyed from traders, craftsmen and people who somehow convey information to him. In this study, the life of the author and his work were examined. The sources he used while writing the work and the method he followed were discussed.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sciences, Tifāshī, Jawāhirnāma, Precious Stones, Azhār al-Afkār

Kaynakça

• A. Rosenfeld, B. - İhsanoğlu, E. Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization and Their Works: (7th-19th c.). İstanbul : İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi [Research Centre for Islamic History Art & Culture (IRCICA)], 2003.
• Abbas, İhsan. “Mukaddime”. Sürûrü’n-nefs bi-medâriki’l-ḥavâssi’l-ḫams. Beyrut : el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-dirâsât ve’n-neşr, 1980.
• Aksoy, Gürsel. Aritoteles’in Taşlar Kitabı: Kitabu’l-Ahcar Li-Aristatalis Inceleme-Arapça Metin-Çeviri-Yorum. İstanbul : Büyüyenay Yayınları, 2018.
• Aksoy, Şahin. “Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Ders Notları”, ts. https://www.academia.edu/5605485/Tip_tarihi_gibi. Erişim 23 Ağustos 2023
• Alper, Ömer Mahir. “Ebû Sehl Mesîhî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 29/313-314. İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı, ts.
• Altıntaş, Ayten. Osmanlı Hekimlerinin Sağlık Kuralları. İstanbul : Milenyum Yayınları, 2017.
• Arıhan, Seda Karaöz. Antik Dönemde Tıp ve Bitkisel Tedavi. Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Bûnar, Râbih. “Ezhâru’l-ahcâr li-Ahmed b. Yûsuf et-Tîfâşî”. el-Asâle 5 (1971).
• Demir, Remzi - Kılıç, Mutlu. “Cevahirnameler ve Osmanlılar Dönemi’nde Yazılmış İki Cevahirname”. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 14/14 (2003), 1-64.
• Doğruyol, Hasan. “İbnü’l-Cezzâr, Ebû Ca‘fer”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 21/1-3, 2000.
• Hafaci, Mahmûd Besyuni - Hasan, Muhammed Yusuf. “Muhakkiklerin Mukaddimesi”. Ezhârü’l-efkâr fî cevâhiri’l-aḥcâr. mlf. Ahmed b. Yûsuf b. Ahmed et-Tîfâşî. Kahire : el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1977.
• İbn Cülcül, Ebû Dâvûd Süleymân b. Hassân. Ṭabaḳātü’l-eṭıbbâʾ ve’l-ḥükemâʾ. thk. Seyyid Fuad. Beyrut : Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• İbn Ebû Usaybia, Ebü’l-Abbas Muvaffakuddin Ahmed b Kâsım. ʿUyûnü’l-enbâʾ fî ṭabaḳāti’l-eṭıbbâ. thk. Nizar Rıza. Beyrut : Daru Mektebeti’l-Hayat, t.y.
• İbn Ferhûn, Burhânüddîn İbrâhîm b. Alî b. Muhammed. ed-Dîbâcü’l-Müẕheb fî Maʿrifeti Aʿyâni ʿulemâʾi’l-Meẕheb. thk. Muhammed el-Ahmedi Ebü’n-Nur. 2 Cilt. Kahire : Dârü’t-Türas, 1972.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed. Nis̱ârü’l-ezhâr fi’l-leyli ve’n-nehâr ve eṭâyibi (evḳāti)’l-aṣâʾil ve’l-esḥâr ve sâʾiri mâ yeşmelü ʿaleyhi min kevâkibi’l-feleki’d-devvâr. Kostantiniye : Matbaatü’l-Cevaib, 1298.
• İbn Saîd el-Mağribî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Mûsâ b. Muhammed b. Abdilmelik. Râyâtü’l-Müberrizîn ve Ġāyâtü’l-Mümeyyizîn. thk. Muhammed Rıdvân ed-Dâye. Dımaşk : Daru Talas, 1987.
• İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kâsım Kemâleddin Ömer b Ahmed. Buġyetü’ṭ-ṭaleb fî târîḫi Ḥaleb. thk. Süheyl Zekkar. 12 Cilt. Beyrut : Dârü’l-Fikr, ts.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Subhu’l-aʿşâ fî sınâʿati’l-inşâʾ. thk. Muhammed Hüseyin Şemseddin. 15 Cilt. Kahire : el-Matbaatü’l-Emiriyye, 1913.
• Kallek, Cengiz. “Miskal”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 30/182-183, 2020.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Bağdad : Mektebetü’l-Müsenna, 1941.
• Kaya, M. Cüneyt. “Yûhannâ b. Mâseveyh”. 43/582. İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
• Kaya, Mahmut. “Aristo”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 3/375-378. İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
• Kırbıyık, Kasım. “Tîfâşî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 41/148-150. İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı, 2012.
• Kutlar, Fatma Sabiha. Klasik Dönem Metinlerinde Değerli Taşlar ve Risale-i Cevahir-Name. Ankara : Öncü Kitap, 2005.
• Kutluer, İlhan. “Câlînûs”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 7/32-34, 1993.
• Mahfuz, Muhammed. Terâcimü’l-müellifîne’t-tunisiyyin. 5 Cilt. Beyrut : Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1982.
• Melîke b. Ataullah. “Ahmed et-Tîfâşî ve İshâmatuhu’l-ilmiyye”. ez-Zâkire 5 (2015).
• Meyerhof, Max. “Science and Medicine”. The Legacy of Islam. ed. Sir Thomas Arnold - Alfred Guillaume. ; Oxford : The Clarendon Press, 1931.
• Muhammed Mahluf, Muhammed b. Muhammed b. Ömer Mahlûf el-Münestîrî. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî ṭabaḳāti’l-Mâlikiyye. thk. Abdülmecid Hayali. 2 Cilt. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Nasr, Seyyed Hossein. Islamic Science an Ilustrated Study. Westerham : World of Islam Festival Publishing Company Ltd, 1976.
• Paşa, Babanzade Bağdatlı İsmail. Hediyyetü’l-ʿârifîn, Esmâʾü’l-Müʾellifîn ve Âs̱ârü’l-Muṣannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1951.
• Rawi, Munim M. al-. “Geology and Mineralogy”. The Different Aspects of Islamic Culture Science and Technology in Islam: The Exact and Natural Sciences. ed. A. Y. al-Hassan. Paris: UNESCO Publishing, 2001.
• Ruska, J. “al-Tifashi”. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. 10/476. Leiden: Brill, 2000.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâvût. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ-i’t-Türâs, 2000.
• Sevim, Seyfullah. “İslam Dünyasında Kimya (Simya) Biliminin Gelişimi ve Bağdadi’nin Görüşleri”. Abdüllatif Bağdadi Kongresi Tebliğleri, 14 Mart 1992. ed. Ahmet Hulusi Köker. Kayseri: Erciyes Üniversites Matbaası, 1993.
• Sezgin, Fuat. İslam’da Bilim ve Teknik: Arap-İslam Bilimleri Tarihi Enstitüsü Aletler Koleksiyonu Kataloğu: Tıp, Kimya, Mineraller. 4 Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı; İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.; Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), 2007.
• Şirvânî, Muhammed b. Mahmud. Tuhfe-i Murâdi (Cevhernâme): (İnceleme - Dizin - Tıpkıbasım). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2012.
• Tîfâşî, Ebü’l-Abbâs (Ebü’l-Fazl) Şihâbüddîn (Sabâhuddîn/Şerefüddîn) Ahmed b. Yûsuf b. Ahmed el-Kaysî el-Kafsî et-. Ezhârü’l-efkâr fî cevâhiri’l-aḥcâr. thk. Mahmûd Besyuni Hafaci, - Muhammed Yusuf Hasan. [Kahire] : el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1977.
• Tokaç, Mahmut. “Geleneksel tıbba akademik yaklaşım: GETTAM”. SD Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi 28 (2013), 82-85.
• Tokat, Feyza. “Taş ve Cevherlerin Türkçe Tıp Yazmalarında Tedavi Amacıyla Kullanılma Şekilleri”. Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks 6 (01 Ağustos 2014), 177-187.
• Ullmann, Manfred. Die Natur Und Geheimwissenschaften Im Islam. Leiden : E.J. Brill, 1972.
• Yâkut el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh. Muʿcemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1995.