Râşid Halifeler Döneminde Müslüman ve Gayrimüslim Tüccarlar

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 1, 182 - 198, 31.05.2024

Nihat Bayırkan

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1419777

Öz

Râşid Halifeler döneminde İslâm coğrafyasının genişlemesi, ticaretin daha büyük bir alana yayılmasına olanak sağlamıştır. Bu geniş coğrafyada Müslüman ve gayrimüslim gibi farklı sınıflardan tüccarlar bulunmaktaydı. Müslümanlar geçmişten kalan ticari tecrübeleriyle bu mesleğe devam etmişlerdir. Bu dönemde gayrimüslim tüccarlar İslâm beldelerinde güven içerisinde ticaret yapmışlardır. Buna karşılık Müslümanlarla yaptıkları anlaşmalar gereği ticari gelirlerinden uşûr vergisi alınmıştır. Hilafetin merkezi Medine’de bulunan Medine Pazarı, Mısır’dan Kıptî tüccarların, Şâm ve Irak bölgelerinden Nabatî ve Rum tüccarların önemli uğrak yerlerinden biri olmuştur. Bu bağlamda makalede Râşid Halifeler dönemi ticari hayatında etkin olan Müslüman ve gayrimüslim sınıfına mensup tüccarlar incelenerek bazı değerlendirmelere tâbi tutulmuştur. Çalışmada tarama modeli yöntemi kullanılmıştır. Tespit edilen veriler konu başlıklarına göre sistematize edilip tasnif ve tahlile tabi tutulmuştur. Bu çerçevede “nitel araştırma yöntemi” tercih edilmiştir. Tümevarım ilkesi ön plana çıkmakla beraber tümdengelim usulünden de faydalanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Râşid Halifeler, Tüccar, Köle, Gayrimüslim

Muslim and Non-Muslim Merchants During the Rightly Guided Caliphs

Öz

The expansion of Islamic geography during the period of the Rightly Guided Caliphs enabled trade to spread to a larger area. In this wide geography, there were merchants from different classes such as Muslims and non-Muslims. Muslims continued this profession with their past commercial experience. During this period, non-Muslim merchants traded safely in Islamic lands. In return, uşûr tax was levied on their commercial revenues in accordance with their agreements with Muslims. The Medina Bazaar in Medina, the center of the caliphate, was an important destination for Coptic merchants from Egypt and Nabataean and Greek merchants from Sham and Iraq. In this context, in the article, Muslim and non-Muslim merchants who were active in the commercial life of the Rightly Guided Caliphs period were analysed and subjected to some evaluations. The survey model method was used in the study. The identified data were systematised according to the subject headings and then subjected to classification and analysis. In this framework, "qualitative research method" was preferred. Although the principle of induction came to the fore, the deductive method was also used.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Rightly Guided Caliphs, Merchant, Slave, Non-Muslim

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekr b. Himâm es-San‘ânî. el-Musannef. thk. Habîbu’r-Rahmân. 11 Cilt. Beyrut: Meclisu’l-İlmî-Hindistan-el-Mektebetü’l-İslâmî, 1983.
• Ammarât, Sultân Âyed. en-Neşâtu’t-ticâriyye fî müdûnu Hicâz fi sadri’l-İslâm (11/32-634/750). Ürdün: Câmi‘atü Mûte, 2007.
• Bayırkan, Nihat, Râşid Halifeler Döneminde Ticari Hayat, İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2023.
• Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Belâzürî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ. Ensâbu’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr, Riyâd Ziriklî. 14 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1996.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Bozkurt, Nebi. “Nûbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 33/222. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil b. İbrâhîm. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 25 Cilt. b.y.: Dârü Tavku’n-Necât, 2001.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil b. İbrâhîm. Târîhu’l-kebîr. 8 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, ts.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Dekâiku üli’n-nühâ li-şerhi’l-Müntehâ. 3 Cilt. b.y., Âlemü’l-Kütüb, 1993.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî târîhi’l-Arab kable’l-İslâm. 20 Cilt. b.y., Dârü’s-Sâkî, 2001.
• Cundî, Ebû Abdullah Behâuddîn Muhammed b. Yusuf. es-Sulûk fî tabakâti’l-ulemâi ve’l-mülûk. thk. Muhammed b. Ali b. Hüseyn. 2 Cilt. San‘a: Mektebetü’l-İrşâd, 1995.
• Demircan, Adnan, İslâm Tarihi’nin İlk Döneminde Arap-Mevâlî ilişkisi, İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Ebû Hilâl el-Askerî, el-Hasen b. Abdillâh. el-Evâil. Tantâ: Dârü’l-Beşîr, 1987.
• Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm el-Herevî. Kitâbu’l-Emvâl. thk. Halîl Muhammed Hurâs. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Ebû Yûsuf, Yaʻkûb b. İbrâhîm b. Habîb el-Kûfî. Kitâbu’l-Harâc. thk. Taha Abdurraûf Sa‘d, Sa‘d Hesen Muhammed. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, ts.
• Hallâl, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed. Ahkâmü ehli’l-milel ve’r-ridde mine’l-Câmi‘ li-mesâili’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Seyyid Kisrevî Hasen. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, y.y., 1994.
• Hâlid b. Abdülaziz. el-Esvâkü’t-ticâriyye fi’l-Hicâz ve’l-Yemen munzu zuhûri’l-İslâm hattâ nihâyeti’l-asri’l-Âbbâsi’l-ûlâ (1-232/622-846). Suudi Arabistan: Câmi‘atü Qassim, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Hamîdullah, Muhammed. İslâm’da Devlet İdaresi. çev. Kemal Kuşçu. İstanbul: Ahmed Saîd Matbaası, 1963.
• Hatîb el-Bağdâdî, Bekr Ahmed b. Alî. el-Fakîh ve’l- mütefakkih. thk. Ebû Abdurrahman Âdil b. Yûsuf. 2 Cilt. Suûdiyye: Dârü İbnü’l-Cevzî, 2000.
• Huzâî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. Tahrîcü’d-delâlâti’s-sem‘iyye‘alâ mâ kâne fî ‘ahdi Rasûlillâh mine’l-hiref ve’s-sanâi‘ ve’l-‘amâlâti’ş-şer‘iyye. thk. İhsan Abbâs, Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemaleddin Yûsuf b. Abdullah. el-İstîʻâb fî maʻrifeti’l-ashâb. thk. Ali Muhammed Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1992.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullah. el-İstizkâr. thk. Sâlim Muhammed Atâ, Muhammed Ali Muavvad. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed el-Endülüsî. el-İkdü’l-ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed el-Hasenî. el-Bahrü’l-medîd fî tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Ahmed Abdullah el-Karşî, Hasan Abbâs Zekî. Kâhire: y.y., 1998.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Sikâtüddîn Ali b. Hasan. Târîhu Medîneti Dımaşk. thk. Muhibbüddin Ebi Saîd Amr b. Garâme el-Amrî. 80 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1995.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed el-Absî. el-Musannef fi'l-ehâdîs ve'l-âsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Reşd, 1988.
• İbn Ebî’d-Dünyâ, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed el-Bağdâdî. Islâhü’l-mâl. thk. Muhammed AbdülkâdirAtâ. Beyrut: Müessesetü’l-Kütüb es-Sekâfiyye, 1993.
• İbn Habîb, Ebû Caʻfer Muhammed b. Habîb b. Ümeyye el-Bağdâdî. el-Muhabber. thk. Ilze Lichtenstadter. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fâdl Ahmed b. Alî el-Askalânî. et-Telhîsü’l-habîr fî tahrîci ehâdîsi’r-Râfi‘iyyi’l-kebîr. 4 Cilt. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1989.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fâdl Ahmed b. Alî el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi's-sahâbe. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavvaz. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavût, Adil Murşid. b.y., Müessesetu’r-Risâle, 2001.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Kurtubî. el-Muhallâ bi’l-âsâr. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr. Ahkâmü ehli’z-zimme. thk. Yûsuf b. Ahmed - Şâîkir b. Tevfîk. 3 Cilt. b.y.: Remâdî-ed-Demmâm, 1997.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmadüddin İsmail b. Ömer. Müsnedü’l-Fârûk Emîri’l-mü‘minîn Ebî Hafs Ömer b. el-Hattâb ve akvâlühû ‘alâ ebvâbi’l-ilm. thk. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî. 2 Cilt. Mansûre: y.y., 1992.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmadüddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî. 21 Cilt. b.y.: Dârü’l-Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1997.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim Dîneverî. el-Maʻârif. thk. Servet Ukkâşe. 1 Cilt. Kâhire: Heyetü’l-Mısriyye, 1992.
• İbn Kuteybe Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim Dîneverî. Uyûnü’l-ahbâr. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî. el-Mukaddimâtü’l-mümehhidât. 3 Cilt. b.y.: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d. et-Tabakâtü’l-kübrâ (Beşinci tabaka). thk. Muhammed b. Sâmil es-Sülmâ. 2 Cilt. Tâif: Mektebtü’s-Sıddîk, 1993.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d. et-Tabakâtü’l-kübrâ (Dördüncü tabaka). thk. Abdülaziz Abdullah es-Selûmî. 1 Cilt. Tâif: Mektebetü’s-Sıddîk, 1995.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. İhsan Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, 1996.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Ubeyde el-Basrî. Târîhu’l-Medîne. thk. Fehim Muhammed Şeltût. Cidde: y.y., 1979.
• İbn Zenceveyh Ebû Ahmed Humeyd b. Mahled el-Horasânî. Kitâbu’l-Emvâl. thk. Şakir Zib Feyyâz. Suudi Arabistan: Merkezü’l-Melik Feysal li’l-Buhûs, Câmi‘atü Melik, 1986.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. Telbîsu İblîs. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2001.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed. Üsdü’l-gâbe fî maʻrifeti’s-sahâbe. thk. Ali Muhammed Muavviz, Ahmed Adil Ahmed Abdülmevcud, 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Kallek, Cengiz, Sosyal Servet: İslâm’da Yönetim-Piyasa İlişkisi, İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Kavâsimî, Sehr Yûsuf. et-Ticâre ve Devletü’l-hilâfe fî sadri’l-İslâm. Nablus-Filistin: Câmi‘atü’n-Necâhu’l-Vataniyye, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yusuf. Kitâbu’l-Vulât ve Kitâbu’l-Kudât. thk. Muhammed Hesen İsmâîl ve Ahmed Ferîd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘u li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdevî ve İbrâhîm Atfîş. 20 Cilt. Kahîre: Dârü’l-Kütüb, 1964.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Ali. el-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr bi zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed el-Basrî. el-Ahkâmü’s-sultâniye ve’l-vilâyâtu’d-dîniyye. thk. Hâlid Abdullatîf. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1994.
• Mesʻûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin, Mürûcü’z-zeheb ve meʻâdinü’l-cevher, thk. Sa‘d Sâğir. 4 Cilt. Kum: Dârü’l-Hicre, 1988.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullah b. Mahmûd. el-İhtiyâr li ta‘lîli’l-muhtâr. 5 Cilt. Kâhire: Matbaatü’l-Halebî, 1937.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr İvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Muhibbüddin et-Taberî, Ebü’l Abbas Ahmed b. Abdullah. er-Riyâdu’n-nadire fî menâkıbi’l-‘aşere. 4 Cilt. b.y.: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Nevâvî, Abdülhalik. en-Nizâmü’l-mâlî fi’l-İslâm. Mısır: Mektebetü’l Encellû el-Mısrıyye, 1971.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed. Muhâdarâtü’l-üdebâ. 2 Cilt. Beyrut: Şirketü Gârü’l-Erkâm b. Ebî’l-Erkâm, 1999.
• Sabt İbnü’l-Cevzî, Şemsuddîn Ebü’l-Muzaffer b. Yûsuf. Îsârü’l-insâf fî âsâri’l-hilâf. thk. Nâsırü’l-Ulâ-Nâsırü’l-Halîfî. Kâhire: Dârü’s-Selâm, 1987.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Hz. Osman Hayatı, Şahsiyeti ve Dönemi. çev. Ayhan Ak. İstanbul: Ravza Yayınları, 2016.
• Sâid b. Mansûr, Ebû Osmân b. Şu‘be el-Horâsânî. et-Tefsîr min Süneni’s-Saîd b. Mansûr. thk. Sa’d b. Abdullah b. Abdülaziz. 5 Cilt. b.y.: Dârü’s-Sumey‘î, 1997.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimi el-Yemanî ve başkaları, Haydarâbâd: Dâiretü'l-Maârifi'l-Osmâniyye, 1962.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. Şerhu’s-siyeri’l-kebîr., 5 Cilt. b.y.: eş-Şeriketu’ş-Şerkiyye, 1971.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen. Kitâbu’s-Siyer. thk. Mecîd Haddûrî. Beyrut: Dârü’l-Müttehide, 1975.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen. el-Kesb. thk. Süheyl Zekkâr. Dımaşk: y.y., 1980.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdî b. el-Abdülmecîd. 25 Cilt. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1994.
• Taberî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Cerîr. Târîhü’t-Taberî: Târîhü’r-Rusül ve’l-Mülûk, 11 Cilt. Beyrut: Dârü’t-Türâs, 1967.
• Taberî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Cerîr, Tehzîbü’l-âsâr ve tafsîlü’s-sâbit an Rasûlillâhi mine’l-ahbâr, thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. 2 Cilt. Kahire: Matbbaatu Medeni, ts.
• Takkûş, Muhammed Suheyl. Târîhu’l-Hulefâ-i Râşidîn, el-fütûhât ve’l-incâzâtu’s-siyâsiyye. b.y.: Dârü’n-Nefâis, 2003.
• Umerî, Ekrem Ziya. Asru'l-hilâfeti'r-râşide. b.y.: Mektebetü’l-Obeikân, ts.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer el-Medenî. Fütûhu’ş-Şâm. 2 Cilt. b.y.: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Yahyâ b. Âdem, Ebû Zekeriyya b. Süleymân el-Kûfî. Kitâbu’l-Harâc. b.y.: Matbaatü's Selefiyye, 1964.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed el-Hüseynî. Tâcü’l-arûs. thk. Heyet. b.y.: Dârü’l-Hidâye, ts.
• Yücel, Ahmet. “İbn Sîrîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/358. Ankara: TDV Yayınları, 1999).
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. thk. bir grup. 25 Cilt. y.y.: Müessesetü’r-risâle, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-a‘lâm, thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 15 Cilt. b.y.: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.