Mu'tezilî Âlim Hâkim el-Cüşemî’nin Kıraat Anlayışı ve Mezhebî Aidiyetinin Kıraat Tercihlerindeki Etkisi

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 1, 54 - 74, 31.05.2024

Fatih Pamuk

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1439948

Öz

Mu'tezilî âlimler özellikle kelam ve tefsir alanındaki çalışmalarıyla İslam düşüncesine önemli katkılarda bulunmuşlardır. Ancak onlara ait eserlerin önemli kısmı çeşitli nedenlerle günümüze ulaşamadığı için Mu'tezilî düşünce, muhaliflerince aktarılan bilgilerden hareketle tanıtılmak zorunda kalmıştır. Bu durum onlara dair teyide muhtaç bazı kanaatlerin yayılmasına da sebebiyet vermiştir. Nitekim Mu'tezile’nin kıraat anlayışı daha çok muhaliflerince aktarılan bilgilerden hareketle tanımlanmış, bu yönde çeşitli ithamlara maruz bırakılmışlardır. Bu nedenle Mu'tezile’nin kıraat anlayışının mezhep içi eserlerden araştırılarak aleyhlerindeki iddiaların tashih edilmesi gerekmektedir. İlgili iddiaların tashih edilebileceği kaynaklar arasında, kıraat konusuna müstakil başlıklar altında temas eden ve Mu'tezilî görüşlerin günümüze ulaşmasına imkân sağlayan kapsamlı eserlerden biri olan Hâkim el-Cüşemî’nin (öl. 494/1101) et-Tehzîb fi’t-tefsîr’i de yer almaktadır. Doküman ve içerik analiz yönteminin uygulandığı çalışmada Mu'tezilî bir âlim olarak Cüşemî’nin kıraatlere yaklaşımı araştırılmış, Mu'tezile’nin kıraat anlayışına yönelik bazı eleştiriler Cüşemî kaynaklığında tahlil edilmiş, bu iddiaların mezhebî saiklerden kaynaklandığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mu, Kıraat, Hâkim el-Cüşemî, et-Tehzîb fi’t-tefsîr

Muʿtazilite Scholar al-Ḥākim al-Jishumī's Understanding of Qirāʾa and the Effect of His Sectarian Affiliation on His Qirāʾa Preferences

Öz

Muʿtazilite scholars made important contributions to Islamic thought, especially in the fields of theology and tafsir. However, since a significant part of their works has not survived for various reasons, Muʿtazilite thought had to be introduced on the basis of the information provided by their opponents. This situation has also led to the spread of certain opinions about them that need to be confirmed. As a matter of fact, the Muʿtazilites' understanding of qirāʾāt was mostly defined on the basis of information that needed to be confirmed by their opponents, and they were subjected to various accusations in this direction. For this reason, it is necessary to examine the Muʿtazilites’ understanding of qirāʾāt from the works within the sect and to correct the accusations against them. al-Ḥākim al-Jishumī's al-Tahdhīb fī al-Tafsīr, which is one of the most comprehensive works that allowed Muʿtazilite views to reach the present day, is important in that it includes the subject of qirāʾāt under separate headings. The study, which uses the method of document and content analysis, al-Jishumī's approach to qirāʾāt as a Mu'tazilite scholar was examined, and some criticisms of the Muʿtazilite understanding of qirāʾāt were analysed on the basis of al-Jishumī. It has been concluded that these allegations stem from sectarian motives.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Muʿtazila, Qirāʾa, al-Ḥākim al-Jishumī, al-Tahdhīb fī al-Tafsīr

Kaynakça

• Adıgüzel, Mehmet. “Kıraat Farklılıklarından Kaynaklanan Bazı Kelâmî İhtilaflar”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2007).
• Arslan, Hulusi. “Mu’tezilî Düşüncede İlâhî Fiil Ayırımı ve Bu Ayırımın Temel Kriterleri”. Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi. 2/217-240. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Nüzhetü’n-nazar fî tavzîhi nühbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser. Beyrut: Dâru İbn-i Kesîr, 2017.
• Aydın, Atik. İbn Cerir et-Taberî’nin Kur`an Anayışı ve Te`vil Tercihleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Aydın, Zeynel Abidin. Kur’ân’ın Metinleşme Tarihi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Bâğdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-firak ve beyânü’l-firkati’n-nâciye minhum. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, ts.
• Başkan, Ömer. Tefsirin Bilgi Alanlarından Biri Olarak Anlamı Etkileyen Kıraat Farklılıklarının Tevcîhi -el-Muharreru’l-Vecîz Örneği-. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Bebek, Adil. “Kâ‘bî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/27. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Belhî, Ebü’l-Kâsım vd. Fadlü’l-i‘tizal ve tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Fuad Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 2017.
• Cebeci, Lütfullah. “İsfahânî, Ebû Müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/509. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Cüşemî, Hâkim. et-Tehzîb fi’t-tefsîr. Kâhire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 2018.
• Cüşemî, Hâkim. Uyûnü’l-mesâil fi’l-usûl. Kahire: Dâru’l-İhsân, 2018.
• Dağ, Mehmet. “Mu‘tezile Mezhebine Ehl-i Sünnet’in İsnâdı: ‘Kırâatlar, Tevkîfî Değil; İctihâdîdir’ -Zemahşerî Özelinde Bir İddianın Değerlendirilmesi-”. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) III/3 (2003).
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf. el-Bahru’l-muhîd fi’t-tefsîr. thk. Sıtkı Muhammed Cemil. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2010.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. el-İbâne an Usûli’d-Diyâne. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2022.
• Gölcük, Şerafettin. “Ebû Abdullah el-Basrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/84-85. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed ed-Dimeşkî. en-Neşr fî’l-kırâ’ati’l-aşr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1972.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed ed-Dimeşkî. Tayyibetü’n-neşr fi’l-kırââti’l-aşr. Cidde: Dâru’l-Hüdâ, 1994.
• İlhan, Avni. “Ebû Hâşim el-Cübbâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/146-147. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kādî Abdülcebbâr. Dinin Temel İlkeleri. çev. Hulusi Arslan - Mahmut Ay. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. b.y.: y.y., ts.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerhu’l-usûli̇’l-hamse. İstanbul: Türkiye Cumhuriyeti Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Karaçam, İsmail. Kur’an-ı Kerim’in Faziletleri ve Okunma Kaideleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 2012.
• Kılıç, Mustafa. Kıraat-Tefsir İlişkisi: Zemahşeri Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 2015.
• Kılıç, Mustafa. Zemahşeri’nin el-Keşşaf’ında Kıraat Olgusu. ; İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Kılıç, Mustafa. “Zemahşerî’nin Kıraatleri Kabul Şartları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48/48 (2015).
• Malatî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b Ahmed b Abdurrahman. et-Tenbîh ve’r-red alâ ehli’l-ehvâ ve’l-bid’a. thk. Muhammed Zâhid b. Hasan el-Kevserî. Mısır: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, ts.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat Ilmi. Ankara: Otto, 1. bsk., 2016.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vilâtü’l-Kur’ân Tercümesi. çev. S. Kemal Sandıkçı. 17 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Okçu, Abdülmecit. Kıraat Açısından Taberi ve Tefsiri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Ebû Ali el-Fârisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/88. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Pamuk, Fatih. Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-Tefsîr Adlı Eseri Çerçevesinde Mu’tezile’nin Kur’ân Tasavvuru. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Doktora Tezi, 2023.
• Pamuk, Fatih. “Mu’tezile’nin İki Temsilcisi: Cüşemî-Zemahşerî İrtibatı ve el-Keşşâf’ın Orjinalliği”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (2024), 228-256. https://doi.org/10.51702/esoguifd.1398494
• Pamuk, Fatih. “Mu‘tezilî Perspektiften Nûh Kıssası: Cüşemî Örneği”. Eskiyeni 52 (2024), 213-241. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1406462
• Râzî, Fahreddin. Tefsîru’l-kebîr ve mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2012.
• Şensoy, Sedat. “Rummânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/242. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiü’l-beyân an te’vili âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsin. Dâru Hicr, 2008.
• Taşpınar, Kadir. “Râzî’nin Sahih Kıraatlere Yönelik Eleştirilerinde Zemahşerî Etkisi”. Kilitbahir 22 (2023).
• Taşpınar, Kadir. “Zemahşerî’nin Sahih Kıraat Eleştirisinde Arka Plan: Zeccâc Etkisi”. Bütün Yönleriyle Zemahşerî 3 (2023).
• Tuncel, Emrullah. “Mu‘tezilî Müfessir Ebu’l-Kāsım El-Belhî’nin Kıraatlere Yaklaşımı”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (2020).
• Ünal, Mehmet. “Kırâat Kriterleri Bağlamında Kırâatlerin Tevatürü Meselesi ve Şia’nın Buna Bakışı”. Milel ve Nihal 8/3 (2011).
• Yaşar, Naif. “Taberî’nin Kıraatlere Bakışı”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 16/1 (2016).
• Yaşar, Naif. “Taberî’nin Tefsir Usulü”. Din ve Bilim - Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 1/2 (2018).
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Cübbâî, Ebû Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/99. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yıldız, Süleyman. “İmâmiyye Şîası’nda Kırâatlerin Mezhebî Sâiklerle Kullanılması ve Yorumlanması: Tûsî-Tabersî Örneği”. İslami İlimler Dergisi 15/1 (2020), 35-55. https://doi.org/10.34082/islamiilimler.748696
• Yıldız, Süleyman. “İmâmiyye Şîası’nın Kıraatlere Yaklaşımı: Tûsî-Tabersî Örneği”. İslam Tetkikleri Dergisi 10/1 (2020), 43-64. https://doi.org/10.26650/iuitd.2020.683321
• Yurdagür, Metin. “Kâdî Abdülcebbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/103. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ’an hakâ’ikı ğavâmidı’t-tenzîl ve ’uyûni’l-ekâvîl fî vucûhî’t-te’vîl: Keşşaf Tefsiri. ed. Murat Sülün. çev. Muhammed Coşkun vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Minhâc fî Usûlli’d-Dîn Dinin Temel İlkelerini Anlama Yöntemi. çev. Mehmet Evkuran. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Zerkeşî, Bedreddin. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kurʾân. thk. Yûsuf Abdurrahmân. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-’Arabî, 1957.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilu’l irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2013.