Ehl-i Sünnet ve Mu’tezile Kelâmı Açısından Emir ve İrade İlişkisinin Neliği Tartışması

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 2, 430 - 446, 30.11.2024

Samet Yahya Bal

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1510480

Öz

Ehl-i sünnet ve Mu’tezile arasında tartışmalı pek çok mesele olduğu bilinmektedir. Bunlardan biri de irade ve emir arasındaki ilişkinin nasıl olması gerektiğidir. Mu’tezilî kelâm bilginleri irade ve emrin farklı anlamlarda ve yönde olması durumunun imkânsızlığını savunmaktadır. Allah’ın emir ve yasakları hususunda emir ve iradesinin aynı doğrultuda tecelli ettiğini iddia ederler. Ehl-i sünnet kelâm bilginleri ise irade ve emrin mutlak olarak aynı yönde ve anlamda olmadığını iddia etmektedirler. Allah’ın iman etmeyeceğini bildiği kullar bağlamında tezahür eden iradesinin emirden farklı olduğunu savunurlar. Onlara göre Allah’ın özellikle imtihan gereği olarak emrettiği her şeyi irade etmesi ve bu olayın kul istesin ya da istemesin zorunlu olarak gerçekleşmesi ilâhî hikmet açısından mümkün değildir. Ehl-i sünnet ve Mu’tezile bilginlerinin bu farklı yorumlarının altında ilâhî sıfatları ve özellikle de irade sıfatını nasıl yorumladıkları ve onu zattan ayrı bir sıfat olarak görüp görmedikleri yatmaktadır. Buna göre farklı şekillerde tanımlanan irade kavramı üzerinden kelâm bilginleri iradenin emirle olan ilişkisine farklı açılardan yaklaşarak birtakım yargılara varmışlardır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Ehl-i sünnet, Mu’tezile, Emir, İrade

Discussion Nature of the Relationship between Command and Will in Terms of Ahl al-Sunna and Muʿtazila Theology

Öz

It is known that there are many contentious issues between the Ahl as-sunnah and the Muʿtazila. One of these is how the relationship between will and command should be understood. Muʿtazilite theologians argue that will and command cannot have different meanings or directions; they claim it is impossible. They assert that when it comes to Allah’s commands and prohibitions, His will and command manifest in the same direction. On the other hand, Ahl as-sunnah theologians maintain that will and command are not necessarily in the same direction or meaning. They argue that Allah’s will, especially in the context of those whom He knows will not believe, differs from His command. According to them, it is not logically consistent for Allah to will everything He commands, especially in cases where it is necessary for the purpose of testing faith, regardless of whether the individual desires it. The differing interpretations of divine attributes, particularly the attribute of will, and whether it is considered a distinct attribute from Allah’s essence, underlie these differing opinions between Ahl as-sunnah and Muʿtazila scholars. Thus, theologians from both traditions have arrived at various conclusions regarding the relationship between will and command based on their respective understandings of the concept of will.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Ahl al-Sunnah, Muʿtazila, Command, Will

Kaynakça

• Abdülbâkī, Muhammed Fuâd. Kur’an-ı Kerim Lügati- Muʿcemü’l-Müfehres. haz. Mahmut Çanga. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016.
• Abdülhamid, İrfan. İslam’da İtikadî Mezhepler ve Akaid Esasları. Çev. M. Saim Yeprem İstanbul: Marifet Yayınları, 1994.
• Adam, Hüdaverdi. İbn Arabî Kaza ve Kader. Adapazarı: Değişim Yayınları, 1998.
• Akan, Yasin. “Kādî Abdülcebbâr'da Emir-İrade İlişkisi ve Mutlak Emrin Delâletine Dâir Meseleleri.” Diyanet İlmi Dergi 60/2 (2024), 589-620.
• Akarsu, Bedia. “İrâde”. Felsefî Terimler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1975.
• Altun, Hilmi Kemal. Zemahşerî’nin Kelâmî Görüşleri. İstanbul Üniversitesi: Doktora Tezi, 2019.
• Altundağ, Mustafa. “Kelâmullah-Halku’l-Kur’an Tartışmaları Çerçevesinde Kelâm-ı Nefsi-Kelâm-ı Lafzi Ayırımı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2000), 149-181.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfeddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim. Gâyetü’l-merâm fî ilmi’l-kelâm. thk. Hasan Mahmud Abdüllatîf. Kahire: Vizâretü’l-Evkaf, 1391/1971.
• Arca, Abdullah. “Kelâmullah ve Halku’l-Kur’an Bağlamında Fahreddin Razî’nin Mu’tezile Eleştirisi”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 10/20 (2018), 314-328.
• Ardoğan, Recep. “Mutezile’nin Halkul’Kur’an Fikrinin Eş’ariyye–Maturidiyye Kelâmına Nüfuzu: Kelâm-ı Nefsi Kavramlaştırması”. Usul İslam Araştırmaları 15/15 (2011), 125-159.
• Arslan, Hulusi- Bozkurt, Mustafa. Sistematik Kelâm. Ankara: TDV Yayınları, 2016.
• Bayram, İbrahim. “İlâhi Emir ile İrâdenin Muvâfakatının Zorunluluğuna Yönelik Mu‘tezilî Argümanlara Selmân en-Nîsâburî’nin Cevapları”. Kader 19/1 (2021), 177-208.
• Bâkıllânî, Ebu Bekr. et-Temhîd. nşr. İmâdüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1407/1987.
• Beyâzîzâde, Ahmed Efendi. el-Usûlü’l-münîfe. çev. İlyas Çelebi, İmam A’zam Ebu Hanife’nin İtikâdî Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, 1996.
• Beyzâdîzâde, Kemaleddin Ahmed b. Hasen b. Yusuf. İşârâtü’l-merâm min ʿibârâti’l-İmâm. nşr. Yusuf Abdurrazzâk. Kahire: y.y., 1368/1949.
• Camalov, Mübariz. Abdulaziz Buharî’ye Göre “Emir” Kavramı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. “rvd”, es-Sıhah: Tâcü’l-Luga ve Sıhâhü’l-Arabiyye. thk. Şehabeddin Ebû Amr. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1998.
• Cürcânî. Seyyid Şerif. “İrâde”. Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî. El Hanefî. “irâde”, Kitâbü’t-Tâ’rîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâtıi’l-edille fi usûli’l-i‛tikâd. thk. Muhammed Yusuf Mûsâ-Ali Abdülmün‛im Abdülhamid. Kahire: Mektebetü’lHancî, 1369/1950.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitâbu’l-İrşâd: İnanç Esasları Kılavuzu. çev. Adnan Bülent Baloğlu vd. Ankara: Türk Diyanet Vakfı Basımevi, 2016.
• Çağrıcı, Mustafa-Hökelekli, Hayati. “İrâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/380-384. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Dâvud, Muhammed Abdülbârî. el-İrâde inde’l-Mu‘tezile ve’l-Eşâira: Dirâsetü felsefiyyeti’l-İslâmiyye. İskenderiye: Dârü’l-Ma‘rifeti’l-Câmiiyye, 1996.
• Demirboğa, Selman. “Usulcülere Göre Emir-İrade İlişkisi”. Bilimname 49 (2023), 301-330.
• Devellioğlu, Ferit.“İrâde”. Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat: Eski ve Yeni harflerle. Haz. Aydın Sami Güneyçal. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları,16. Basım, 1999.
• Doğan, İbrahim Halil. “Mu’tezile’nin Allah ve Kul İradesine Bakışı”. International Journal of Social and Humanities Sciences Research (JSHSR) 8/70 (2021), 1281-1290.
• Ebu Hanife, İmam-ı Azam. İmam-ı A’zam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Ebü’l-Bekâ el-Kefevî, Eyyüb b. Musa el-Hüseynî.“irâde”, el-Külliyyât: Mu’cem fi’l-Mustalahâti ve’l-Fürûkı’l-Lugaviyye. thk. Adnan Derviş, Muhammed el-Mırî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım,1998.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. Beyrut: y.y. ts.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-İbâne an usûli’d-diyâne. nşr. Fevkıyye Hüseyin, Cilt 2. Kahire: Dâru’l-Ensâr, 1397/1977.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail b. Ebî Bişr. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâ fü’l-Musallîn: İlk Dönem İslâm Mezhepleri. çev. Mehmet Dalkılıç-Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr. el-Lüma‘ fi’r-red alâ Ehli’z-zeyğve’l-bid‘a: Eş‘arî Kelâmı. Çev. Kılıç Aslan Mavil - Hikmet Yağlı Mavil. İstanbul:İz Yayıncılık, 2016.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İhyâʾü ʿulûmi’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1982.
• Gölcük, Şerafeddin. Bakıllani ve İnsanın Fiilleri. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Gölcük, Şerafeddin - Toprak, Süleyman. Kelâm. Konya: Tekin Kitapevi, 2019.
• Gündoğar, Hamdi. “Mu’tezile Mezhebinde İnsanın Fiilleri Problemi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 8/2 (2004), 205-2018.
• Gündoğar, Hamdi. “Kur’an’da Allah’ın Mutlak İradesi ve İlmi Karşısında İnsanın İrade Özgürlüğü”. Marife 10/3 (2010), 115-133.
• Fîruzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed.“rvd”, Kâmûsü’l-Muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân b. Amr b. Temîmel-Ferâhîdî. “rvd”, Kitâbü’l-Ayn. thk. Mehdi Mahzûmî, İbrahim Semerraî. 8 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemi li’l-Matbûât, 1988.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddîn. Kitâbü’l-müsâyere (Kitâbü’l-Müsâmere ile birlikte). İstanbul: Çağrı Yayınları, 1400/1979.
• İbnü’l-Hümam, Kemaleddin es-Sivasi. Kitabu’l-müsayere. çev. Harun Işık. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî. “rvd”, Lisânü’l-Arab. nşr. Emin Muhammed Abdülvehhab, Muhammed es-Sâdık el-Ubeydî. 18 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1997.
• Îcî, Adudiddin Abdurrahman b. Ahmed. el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelâm. Beyrut: Âlemü’l- Kütüb, ts.
• İsfahânî, Râğıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân, thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dimeşk-Beyrut: Dâruʼl Kalem, Daru’ş-Şam, 1412/1992.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm. 2 Cilt. İstanbul: Evkafı İslamiye Matbaası, 1339.
• İltaş, Davut. Kelâmcı Usulcülerin Delalet Anlayışı. İstanbul: İsam Yayınları, 2020.
• Ka‘bî, Ebü’l-Kāsım el-Belhî. Kitâbu’l-Makālât ve meahu Uyûnu’l-mesâil ve’l cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. (İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Kur’an Araştırmaları Merkezi (KURAMER); Amman: Darü’l-Feth, 2018.
• Kâdî Abdülcebbâr. Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Mugnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Mahmûd Muhammed Kâsım. 20 Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye, 1963.
• Kâdî Abdülcebbar. Müteşâbihü’l-Kur’ân. thk. Adnan Muhammed. Kâhire: Dâru’t-Turâs, 1969.
• Kadı Abdulcabbar. Mu’tezilede Din Usûlü el-Muhtasar fi Usûli’d-Din. çev. Murat Memiş İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât. Şerhu’l-Usûli’l-hamse: Mu’tezile’nin Beş İlkesi (Mu’tezile’nin Beş Esasının Açılımı). çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Karagöz, Nail. “Allah’ın İradesi ve Kötü Fiiller”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2006), 191-216.
• Karataş, Hasan Hüseyin. Bir Kur’ân Kavramı Olarak “İrâde”. Tafsir Dergisi 3/2 (Kasım 2023), 42-61.
• Keskin, Halife. İslam Düşüncesinde Kader ve Kaza. İstanbul: Beyan Yayınları, 1997.
• Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. çev. Hayrettin Karaman vd. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Marulcu, Hasan Tevfik. “Eh-i Sünnet Kelâmında İrâde ve Meşîet”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (2014), 7-22.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Mustafa Yavuz, 17 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Mizân, 2008.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed Mahmud. Kitâbü’t-Tevhîd. Açıklamalı tercüme. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İsam Yayınları, 2018.
• Mavil, Hikmet Yağlı. “Eş‘arîlik ve Mâtürîdîlik Arasındaki İhtilaflı Meselelere Bir Katkı: Kün Emri ve Yaratmaya Tesiri”. Dergiabant 9/1 (2021), 64-94.
• Mavil, Hikmet Yağlı. “Kelâm İlminde İlahî İrade Tartışmaları”. Diyanet İlmi Dergi 57/1 (2021), 277-316.
• Memiş, Murat. “Allah’a İzafesi Bakımından Kur’an’da İrâde ve Meşîet Kavramları”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31(2010), 93-133.
• Meydan Larousse: Büyük Lugat ve Ansiklopedi. 12 Cilt. İstanbul: Meydan Yayınevi, 1969.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz b. Ali. Mir’âtu’l-usûl fî şerhi Mirkâti’lvusûl. 2 Cilt. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2013.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebsıratü’l-edille fi’l-kelâm. nşr. Hüseyin Atay. 2 Cilt. Ankara: y.y., 1993.
• Nîsâbûrî, Ebü’l-Kâsım Selmân b. Nâsır b. İmrân b. Muhammed el-Ensârî. el-Gunye fi’l-kelâm. iʻdâd: Mustafa Hasaneyn Abdülhâdî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1431/2010.
• Öğüt, Salim. “Emir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 11, 119-121. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Öztürk, Halil. “İbnü’l-Hümâm’a Göre İnsan Hürriyeti Meselesi”, Mütefekkir 7/14 (2020), 391-420.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhamme. Ehl-i Sünnet Akâidi. trc. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2017.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn, Halku’l-Kur’ân, nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. Kahire: y.y., 1989.
• Râğıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal. “rvd”, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Halil Aytenî. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 6.Basım, 2010.
• Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer. el-Erba’ûn fî Usûli’d-Dîn. thk. Mahmud Abdulaziz Mahmud. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2009.
• Sâbûnî, Nûruddîn. el-Kifâye fi’l-Hidâye. çev. Ramazan Biçer. Ankara: Berikan Yayınevi, 2019.
• Sinanoğlu, Abdülhamit. Mu‘tezile Düşüncesinde İnsan Hürriyeti. Ankara Üniversitesi: Doktora Tezi, 2000.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Taceddîn Muhammed b. Abdülkerîm. Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm. thk. Alfred Guillaume. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1430/2009.
• Şeşdîv, Ahmed b. Hüseyin b. Ebû Hâşim el-Hüseynî Mankdîm. Ta’lîk alâ şerhi’l-usûli’l-hamse li kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. ed. Abdülkerim Osman, 3. Baskı. Kahire, Mektebetü Vehbe, 1996.
• Teftâzânî, Sa‘deddin. Şerhu’l-ʿAkāʾid. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Kâhire: Mektebetü'l-Külliyyâti'l-Ezheriyye, 1308/1987.
• Teftâzânî, Sa‘deddîn. el-Makāsıdu’l-kelâm fî ‘akâidi’l-İslâm: Kelâm İlminin Maksatları. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Tehânevî, Muhammed A’lâ b. Alî b. Muhammed Hamîdel-Fârukî.“irâde”, Keşşâfü Istılahâti’l-Fünûn. haz. Ahmed Hasan Besic. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Yeprem, Saim. İrâde Hürriyeti. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.