Leading Jurisprudents of the al-Marghīnānī Family and Their Influence on Anatolian Geography

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 2, 497 - 510, 30.11.2024

Şerif Gedik

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1515110

Öz

Central Asia, which includes very important cities in terms of Islamic history such as Bukhara, Samarkand, Shash, Ozkend, Nasaf and Marghīnān, has hosted science centers for centuries and contributed to the training of many scholars and intellectuals in different fields. Central Asia, which also stands out as a fiqh basin, has played very important roles in shaping the scientific and cultural life and has paved the way for the training of many Ḥanafī jurists who have left undeniable traces in the history of the Ḥanafī sect. Burhān al-Dīn al-Marghīnānī, one of the most important Ḥanafī jurists of the region, belongs to a family where various scholars were educated. In this study, the introduction of the jurists belonging to the Marghīnānī family, the determination of the scientific tradition within the family, their positions in the Ḥanafī sect and their effects on the Anatolian geography are discussed.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ḥanafī School, Marghīnānī Family, Burhān al-Dīn al-Marghīnānī, Anatolian Geography

Mergînânî Ailesinin Önde Gelen Fakihleri ve Anadolu Coğrafyası Üzerindeki Etkileri

Öz

Buhara, Semerkant, Şâş, Özkend, Nesef ve Mergînân gibi İslâm tarihi açısından çok önemli şehirlerin yer aldığı Orta Asya, asırlar boyunca ilim merkezlerine ev sahipliği yapmış, farklı alanlarda birçok âlim ve fikir adamının yetişmesine katkı sunmuştur. Bir fıkıh havzası olarak da temayüz etmiş olan Orta Asya, ilmi ve kültürel hayatın şekillenmesinde çok önemli roller üstlenmiş, Hanefî mezhep tarihinde göz ardı edilemeyecek derecede izler bırakan birçok fakihin yetişmesine zemin hazırlamıştır. Bölgenin yetiştirmiş olduğu en önemli Hanefî fakihlerden biri olan el-Hidâye sahibi Burhâneddîn el-Mergînânî (ö. 593/1197), çeşitli âlimlerin yetiştiği bir aileye müntesiptir. Mergînânî ailesinin yetiştirdiği fakihler ve bu fakihlerinin özellikle Anadolu coğrafyası üzerindeki etkileri merak konusu olmuştur. Bu çalışmada İslâm hukuk tarihinde etkisi göz ardı edilemeyecek önemi haiz Mergînânî ailesine müntesip fakihlerin tanıtılması, aile içerisindeki ilmi gelenek silsilesinin tespiti, Hanefî mezhebindeki konumları, telif ettikleri eserler ve Anadolu coğrafyası üzerindeki etkileri incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefî Mezhebi, Mergînânî Ailesi, Burhâneddîn el-Mergînânî, Anadolu Coğrafyası

Kaynakça

• Abzhalov, Sultanmurat. “Orta Asya Medreselerinde Hanefi-Maturidi Eğitim Sisteminin Özellikleri”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 18/35 (2020), 15-28.
• Ali el-Kârî. el-Esmârü’l-ceniyye fî esmâʾi’l-Hanefiyye, thk. Abdülmuhsin Abdullah. Bağdat: Divânü’l-Vakfi’s-sünnî, 2009.
• Arslan, Hamza. Hanefi Fıkhında Şerh Geleneği (el-Hidâye Şerhleri Örneği). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. nşr. Kilisli Rifat Bilge-İbnül Emin Mahmud Kemal. İstanbul: Maarif Basımevi, 1955.
• Baltacı, Cahid. XV-XVI Asırlarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İrfan Matbaası, 1976.
• Başoğlu, Tuncay. “Mergînânî”. Temel İslam Ansiklopedisi. 5/455-456. Ankara: TDV Yayınları, 2021.
• Bayder, Osman. el-Hidâye Bir Fıkıh Metninin Hanefi Geleneğe Etkisi. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
• Bedir, Murteza. “Vikâyetü’r-rivâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/106-108. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûk-ı İslâmiye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmûsu. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1985.
• Chabban, Mahmoud Noureddin. Nizamüddin Ömer b. Ali el-Mergînânî’nin Cevâhirü’l-Fıkh Adlı Eserinin Tahkiki. İstanbul: MFSVÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Çelebi, Kâtib. Keşfü’z-zunûn. nşr. Şerefeddin Yaltkaya-Kilisli Muallim Rifat. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Çelebi, Kâtib. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. thk. Ekmeleddin İhsanoğlu. İstanbul: Mektebetü’l-İrsikâ, 2010.
• Çelebi, Kâtip. Mîzânü’l-hak fî ihtiyâri’l-ehak. trc. Orhan Şaik Gökyay. İstanbul: Tercüman Yayınları, 1980.
• Gedik, Şerif. “Fusûlü’l-İmadî’nin Osmanlı Dönemi Fetâvâ Mecmualarına ve Hanefî Fıkıh Literatürüne Katkısı”, Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 9/1 (Haziran 2023), 17-51.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (Ocak 2008), 25-46.
• İmâdî, Ebü’l-Feth Zeynüddîn. Fusûlü’l-ihkâm fi usûli'l-ahkâm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Rağıp Paşa, 573/1b-413b.
• Kalkan, Cemal. Hüsameddin es-Sığnâki ve en-Nihâye fi şerhi’l-Hidâye Adlı Eserinin Değerlendirilmesi. Kazakistan: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Kazak-Türk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Kallek, Cengiz. “el-Hidâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/471-473. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kayapınar, Hüseyin. “Mergînâni ve Eseri Hidâye”. Diyanet Dergisi 22/2 (Haziran 1986), 26-41.
• Kayapınar, Hüseyin. “Kâkî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/216. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman. Ketâîbü alâmi’l-ahyâr min fukahâî mezhebi’n-Nu’mâni’l-muhtâr. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 881/1b-437a.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Kemalpaşazâde. Tabakâtül-fukaha. thk. Muhammed Ebü’l-Hâc. Ürdün: Merkezü Envâri’l-Ulema, 2020.
• Koca, Ferhat. “Mergînânî, Burhâneddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/182-183. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Koca, Ferhat. “İbnü’l-Hümâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/87-90. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Koldaşev, Şerali. “Hokand Hanlığında Uygurlular”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 10 (Aralık 2017), 104-112.
• Kureşî, Abdulkâdir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî-tabakâti’l-Hanefîyye. nşr. Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1413/1993.
• Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn Kâsım. Tâcü’t-terâcim. nşr. M. Hayr Ramazan Yûsuf. Dımeşk; Dârü’l-Kalem, 1992.
• Leknevî, Abdulhay. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefîyye. nşr. M. Bedreddin Ebû Firâs. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsîm. Beyrut: Dârü’s-Sadr, 1991.
• Mergînânî, Burhâneddîn. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. (Leknevî şerhiyle birlikte) Karachi: Mektebetü’l-Büşrâ, 2011.
• Mergînânî, Burhâneddin. Kitabü’t-Tecnîs ve’l-mezîd. thk. Muhammed Emin Mekki. Karaçi: İdaretü’l-Kur’ân ve’l-ulûmü’l-İslâmiyye, 2004.
• Mergînânî, Burhâneddin. Kitâbü Bidâyeti’l-mübtedî. Kâhire: Matbaatü’l-Fütûh, 1936.
• Mergînânî, Nizâmeddîn Ömer. Cevâhirü’l-fıkh. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 460.
• Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Alimleri. Ankara: TDV Yayınları, 1990.
• Özen, Şükrü. “Ibnü’ş-Şıhne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/222-224 İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Sâmi, Şemseddin. Kâmûsü’l-A‘lâm. İstanbul: Mihrân Matbaası, 1306.
• Şimşek, Murat. “Mezhepleşme Sürecinde Hanefilik: Coğrafi Yapı ve Fakihler Arası Sosyal Ağ Bağlamında Bir İnceleme”. Uluslararası İmam-ı Azam ve Birlikte Yaşama Hukuku Sempozyumu Tebliğleri. ed. Abdullah Acar (Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Basımevi, 2015), 253-260.
• Şimşek, Murat. “Bir Hanefî Klasiği: Mergînânî’nin el-Hidâye’si ve Üzerine Yapılan Çalışmalar”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23 (Mayıs 2017), 279-321.
• Taşağıl, Ahmet. “Mergînân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/181. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Taşköprizâde, Ahmed Efendi. Tabakâtü’l-fukahâ’. nşr. Ahmed en-Neyle. Musul: b.y., 1961.
• Taşköprizâde, Ahmed Efendi. Miftâhu’s-saʿâde ve misbâhu’s-siyâde. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Burhâneddin el-Buhârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/435-437. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• W. Barthold. “Mergînân”, İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1940-1988.
• Zehebî, Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: b.y., 1984.
• Zernûcî. Taʿlîmü’l-müteʿallim. nşr. Mervân Kabbânî. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1981.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A‘lâm: Kâmûse’t-terâcim. Kahire: b.y., 1954.