Mervezî’nin (ö. 294/906) Kitâbü’s-Sünne Adlı Eserinde Kur’an İlimleri ve Nesih

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 2, 511 - 529, 30.11.2024

Gülhan Maden

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1522841

Öz

Hicrî 3. asrın önemli ilim adamlarından biri olarak kabul edilen Muhammed b. Nasr el-Mervezî’nin (ö. 294/906) Kitâbü’s-Sünne adlı eseri, ihtiva ettiği âyetler ve bunlara dair yorumlar dolayısıyla tefsir ilmi açısından önemli veriler sunmaktadır. Eserde, özellikle nesih konusunun olabildiğince detaylı ve objektif bir bakış açısıyla ele alınmış olması; ayrıca esbâb-ı nüzûl, müşkilü’l-Kur’ân, mücmel-mübeyyen gibi tefsir usulüne dair konularda birtakım açıklamalara yer verilmesi, eserin Kur’an ilimleri açısından kritik edilmesini gerektirmiştir. Bu makalede Mervezî’nin Kitâbü’s-Sünne’si söz konusu açılardan ele alınmaktadır. Eserin son kısmında yer alan nesihle ilgili açıklamalardan yola çıkılarak, erken dönemde nesih çerçevesinde ortaya konan yaklaşımlar, tefsir ilmi perspektifinden değerlendirilmekte, nesih taraftarları ile diğerlerinin konuyla ilgili âyetleri nasıl yorumladıkları incelenmektedir. Böylece bir taraftan tefsir literatürü içinde yer almayan bir eserden tefsir usulüne dair veriler tespit edilmekte, diğer taraftan eserin müellifinin ilgili mevzulara yaklaşımı beyan edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mervezî, Kitâbü’s-Sünne, Kur’an İlimleri, Nesih

Qur'anic Sciences and Naskh in Marwazī's (d. 294/906) Kitāb al-Sunnah

Öz

The Kitāb al-Sunnah of Muhammad b. Nasr al-Marwazī (d. 294/906), who is considered to be one of the most important scholars of the 3rd century, provides important data in terms of the science of tafsīr due to the verses it contains and the comments on them. The fact that the work deals with the issue of naskh in as much detail and objectively as possible, and also includes some explanations on exegetical issues such as asbāb al-nuzūl, mushkil al-Qur'ān, and mücmel-mubeyyen, necessitated the criticism of the work in terms of Qur'ānic sciences. In this article, Marwazī's Kitāb al-Sunnah is analyzed from these perspectives. Based on the explanations on naskh in the last part of the work, the approaches that emerged in the early period within the framework of naskh are evaluated from the perspective of the science of tafsir, and how the supporters of naskh and others interpret the verses on the subject are revealed. Thus, on the one hand, data on the methodology of tafsir from a work that is not included in the tafsir literature is identified, and on the other hand, the author's approach to the relevant issues is declared.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Marwazī, Kitāb al-Sunnah, Qur, Naskh

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsned. thk. Şuʿayb el-Arnaʾût, Adil Mürşid v.dğr. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Alâʾüddîn es-Semerḳandî, Ebûbekir Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Mîzânu’l-usûl fî netâʾici’l-ʿukûl. thk. Muhammed Zekî ʿAbdilberr. Katar: Matbaʿatu Dûha el-Hadîse, 1404/1984.
• Apaydın, H. Yunus. “İctihad”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 21/432-445. İstanbul: TDV Yayınları, 2000. https://islamansiklopedisi.org.tr/ictihad
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. ʿAbdullâh. Muʿcemu’l-furûkı’l-lugaviyye. Kum: y.y., 1412.
• Bahçeci, Rabia Hacer. “Tefsir ve Kur’an İlimleri Arasında Bir Telif: Ebü’l-Hasan el-Havfî’nin el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân’ı”. İslam Araştırmaları Dergisi 46 (2021), 59-91.
• Bakkal, Ali. “İmam Şâfiî’de Nesh Anlayışı”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1997), 109-132.
• Beroje, Sahip. “İmam Şafii’nin Nesh Anlayışı ve İlk Şafii Usulcülerin Buna Yönelik Eleştirileri”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2007), 53-82.
• Birışık, Abdülhamit. “İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 20/550-551. İstanbul: TDV Yayınları, 1999. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnul-cevzi-ebul-ferec#3-tefsir-ilmindeki-yeri
• Birışık, Abdülhamit. “Katâde b. Diâme”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 25/22-23. Ankara: TDV Yayınları, 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/katade-b-diame
• Birışık, Abdülhamit. “Kur’an İlimleri Terimlerinin Kaynağı ve Oluşumu”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 19/1 (2006), 29-43.
• Birışık, Abdülhamit. “Ulûmü’l-Kur’ân”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 42/132-135. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. https://islamansiklopedisi.org.tr/ulumul-kuran
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 10. Baskı., 1995.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Abdüsselâm Muhammed Alî Şâhîn. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Ceylan, Mehmet Nezir. “İmâm Şâfiî’nin Nesh Anlayışına Dair Bir Değerlendirme”. Akademik Platform İslami Araştırmalar Dergisi 8/1 (2024), 28-45.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkâhir b. Abdirrahman b. Muhammed. Esrâru’l-Belâğa. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire: Dâru’l-Medenî, ts.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân. Sünenü’d-Dârimî. thk. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî. Suudi Arabistan: Dârü’l-Muğnî, 2000.
• Demirci, Muhsin. “Esbâb-ı Nüzûl”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 11/360-362. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. https://islamansiklopedisi.org.tr/esbab-i-nuzul
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usulü ve Tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları, 1998.
• Dinç, Ömer. “Hicri İlk Üç Asır Bağlamında Nesh Meselesinin Tarihî Süreci Üzerine Bir Tahlil Denemesi”. III. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı (Sosyoloji-İlahiyat-Eğitim). 1/203-219. İstanbul: y.y., 2014.
• Ebû Ubeyd, el-Kāsım b. Sellâm b. Miskîn el-Herevî. en-Nâsih ve’l-mensûh fi’l-Kurʾâni’l-ʿazîz ve mâ fîhi mine’l-ferâʾîdi ve’s-sünen. thk. Muhammed b. Salih el-Müdeyfir. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım., 1418.
• Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı Meal-Tefsir. çev. Cahit Koytak - Ahmet Ertürk. İstanbul: İşaret Yay., 2015.
• Ferrâʾ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd ed-Deylemî. Meʿâni’l-Kurʾân. thk. Ahmed Yûsuf Necâtî vd. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Mısrıyye, ts.
• Fîrûzâbâdî, Ebû Tâhir Muhammed b. Yaʿkûb. el-Kâmûsu’l-muhît. thk. Muhammed Naîm el-Arkasûsî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım., 1426.
• Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Muhammed b. Yaʿkûb. Besâʾiru zevî’t-temyîz fî letâʾifi’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Muhammed Alî en-Neccâr. 6 Cilt. Kahire: el-Meclisu’l-Aʿlâ, ts.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ. thk. Muhammed Abdüsselâm Abdüşşâfî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdurrahmân el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Mahzûmî, İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed. el-Kitâbü’l-musannef fi’l-ehâdîsi ve’l-âsâr. thk. Kemal Yusuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1989.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ebü’l-Fazl Ahmed b Alî. el-‘Ucâb fī beyâni’l-esbâb. thk. Abdülhâkim Muhammed el-Enis. 2 Cilt. y.y.: Dâru İbni’l-Cevzī, ts.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. el-Mesâʾil ve’l-ecvibe. thk. Mervân el-Atiyye, Muhsin Hârabe. b.y.: Dâru İbn Kesîr, 1410/1990.
• İbn Mâce, Ebû Abdullâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâʾi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Nureddîn, Muhammed b. Alî b. Abdullâh el-Yemenî. Teysîru’l-beyân li-ahkâmi’l-Kurʾân. 4 Cilt. Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 1433/2012.
• İbn Selâme, Ebu’l-Kâsım Hibetullâh el-Bağdâdî. en-Nâsih ve’l-mensûh. thk. Zuheyr eş-Şâvîş, Muhammed Kenʿân. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1404.
• İbn Vaddâh el-Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed. el-Bidaʿ ve’n-nehyu anha. thk. Amr Abdülmünʿim Suleym. Kahire; Cidde: Mektebetü’l-ʿİlim, 1416.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. en-Nâsih ve’l-mensûh fî’l-Kurʾâni’l-Kerîm. thk. Abdülkebîr el-Alevî. 2 Cilt. b.y.: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1413/1992.
• İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kurân. thk. Saffân Adnan ed-Dâvûdî. Beyrut: Dârü’l-Kalem, 1412.
• Katâde b. Diʿâme, Ebü’l-Hattâb es-Sedûsî el-Basrî. en-Nâsih ve’l-mensûh. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1998.
• Kıvâmü’s-Sünne et-Teymî, Ebü’l-Kâsım İsmail b. Muhammed. İʿrâbu’l-Kurʾân. Riyad: y.y., 1415/1995.
• Ma’bed, Muhammed Ahmed Muhammed. Nefehât min ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2. Basım., 1426.
• Mâlik, İmâm. Muvattaʾ Mâlik bi-rivâyeti Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybânî. thk. Abdulvehhâb Abdullatîf. b.y.: Mektebetü’l-İlmiyye, 2. Basım, ts.
• Marifet, Muhammed Hadi. Kur’ân İlimleri. çev. Burhanettin Dağ. İstanbul: Kevser Yay., 2009.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Teʾvîlâtu ehli’s-sünne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Mertoğlu, Mehmet Suat. “Tefsir Tarihinde Dikkatlerden Kaçan Bir Eser: Üdfüvî’nin el-İstiğnâ fî ulûmi’l-Kur’ân’ı ve Eserin Mukaddimesi ile Fâtiha Sûresi Tefsirinin İlmî Neşri”. İslam Araştırmaları Dergisi 25 (2011), 51-112.
• Mervezî, Ebû Abdullah Muhammed. es-Sünne. thk. Sâlim Ahmed es-Silefî. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1408.
• Mucâşiʿî, Ebu’l-Hasan Alî b. Faddâl el-Kayravânî. en-Nüket fi’l-Kur’âni’l-Kerîm (fî meʿâni’l-Kur’âni’l-Kerîm ve iʿrâbihî). thk.Abdullah Abdulkâdir et-Tavîl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007.
• Muhâsibî, Ebû Abdullâh el-Hâris b. Esed. Fehmü’l-Kurʾân ve meʿânîh. thk. Huseyn el-Kuvvetlî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1398.
• Mukâtil b. Süleyman, Ebü’l-Hasan. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmud Şehhâte. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1423.
• Munâvî, Zeynuddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcu’l-Ârifîn el-Haddâdî. et-Tevkîf alâ muhimmâti’t-teʿârîf. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1410/1990.
• Okumuş, Mesut. “Tefsir Usulü”. Kur’an İlimleri ve Tefsir Tarihi El Kitabı. ed. Mehmet Akif Koç. 279-378. Ankara: Grafiker Yay., 2021.
• Özkan, Halit. “Zührî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. https://islamansiklopedisi.org.tr/zuhri
• Ribâṭ, Halid - ʿİyd, Seyyid İzzet. el-Câmiʿ li ʿulûmi Ahmed b. Hanbel - Usûluʾl-fıkh. 22 Cilt. Mısır: Dârüʾl-Felâh, 1430.
• Sâlih, Subhî. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. y.y.: Dârül-İlim li’l-Melâyîn, 24. Baskı., 2000.
• Sanʿânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm. el-Musannef. thk. Habîbürrahmân el-A'zamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403.
• Serinsu, Ahmet Nedim. Kur’an ve Bağlam. İstanbul: Şule Yay., 2008.
• Sevinç, Sümeyye. “Fünûnu’l-Efnân fî Ulûmi’l-Kur’an Adlı Eserin İstanbul Yazma Nüshasının Tefsir Usûlü Açısından Tahlili”. IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı - IV (İlahiyat). 197-213. İstanbul: y.y., 2015.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Muʿcemu mekâlîdi’l-ulûm fî’l-hudûd ve’r-rusûm. thk. Muhammed İbrahim ʿİbâde. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1424/2004.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. b.y.: el-Heyʾetü’l-Mısriyyeti’l-ʿAmme li’l-Küttâb, 1394/1974.
• Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Mısır: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1358/1940.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. İhtilâfu’l-hadîs. thk. Muhammed Ahmed Abdülaziz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• Şâfiʿî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1410.
• Şâtıbî, İbrahim b. Musa b. Muhammed. el-Muvâfakât. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen es-Selmân. 7 Cilt. b.y.: Dâru İbn Affân, 1417/1997.
• Taberî, Ebû Caʿfer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an teʾvîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et- Türkî. 26 Cilt. Kahire: Hecr li-Tibaati’n-Neşr, 2001.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Süunenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Mısır: Şirketü Mustafâ’l-Bâbî’l-Halebî, 1395/1975.
• Turgut, Ali. Tefsir Usûlü ve Kaynakları. İstanbul: İFAV Yayınları, 1991.
• Türcan, Selim. Neshin Problematik Tarihi. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Ünal, Halit. “Mervezî, Muhammed b. Nasr”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 29/235-236. Ankara: TDV Yayınları, 2004. https://islamansiklopedisi.org.tr/mervezi-muhammed-b-nasr
• Vâkıdî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ömer el-Eslemî. el-Megâzî. thk. Marsden Jones. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlmî, 1409/1989.
• Yerinde, Adem. “Müşkilü’l-Kur’ân”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/164-167. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. https://islamansiklopedisi.org.tr/muskilul-kuran
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Amr. Esâsu’l-Belâğa. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sevd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Zerkeşî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh b. Bahâdır eş-Şâfiʿî. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. b.y.: Dâru İhyâʾi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1376/1957.
• Züheyr b. Harb, Ebû Hayseme en-Nesâʾî. el-ʿİlm. thk. Muhammed Nâsıru’d-Dîn el-Elbânî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım., 1403/1983.
• Zührî, Ebû Bekr Muhammed b. Müslim b. Ubeydillâh İbn Şihâb. en-Nâsih ve’l-mensûh ve tenzîlü’l-Kur’ân bi-Mekke ve’l-Medîne. thk. Hâtim Sâlih ed-Damin. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1998.
• Zürkānī, Muhammed Abdülʿazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Kur’ân. thk. Fevvaz Ahmed Zümerli. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 2. Basım, 1417.