Sûfî Söylem ve Bir Metaforik Unsur Olarak Tasavvuf Edebiyatında Kuşlar

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 2, 325 - 339, 30.11.2024

Hamit Demir , Oğuzhan Aydın

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1530215

Öz

Sûfî söylemin işlevselliğini artıran unsurlardan birisi, kelimelerin mecaz manalar yüklenerek metafora dönüşmesidir. Metaforik bir unsur olarak kuşlar, İslam öncesi mitolojilerde, ayet ve hadislerde, tasavvuf klasiklerinde ve şiirlerde kendilerine mahsus özellikleriyle konu edilmiş; söz varlığının anlam zenginliğine ve şairlerin ifade kabiliyetine katkı sunmuştur. Sûfî şairler; tasavvufun iki ana sütunu olan tahalluk ve tahakkuka dair hususları tarif ederken kuşları, olumlu ve olumsuz yönleriyle teşbih sanatının öznesi yapmışlardır. Bu çalışmanın konusu müspet ve menfi yönleriyle kuşların, tasavvuf edebiyatında kullanım biçimini tespit etmek; yöntemi ise mukayeseli metin tahlilidir. Çalışma, son dönem sûfî şairlerden Osman Hulûsî Ateş Efendi’nin (ö. 1990) Dîvân-ı Hulûsî-i Darendevî adlı eseri ve ornitoloji konusunda yazılmış birkaç eserle sınırlandırılmış olmakla birlikte tasavvuf klasiklerine ve konu ile ilgili akademik çalışmalara da müracaat edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Türk İslam Edebiyatı, Şiir, Metafor, Kuş

Sufi Discourse and Birds in Sufi Literature as a Metaphorical Element

Öz

One of the elements that increase the functionality of Sufi discourse is the transformation of words into metaphors by attributing metaphorical meanings. Birds, as a metaphorical element, have been the subject of pre-Islamic mythologies, verses and hadiths, Sufi classics and poems with their unique characteristics; they have contributed to the richness of the meaning of the vocabulary and the expressive ability of the poets. Sufi poets have made birds the subjects of the art of metaphor with their positive and negative aspects while describing the issues of takhalluq and tahaqquq, the two main pillars of Sufism. The subject of this study is to determine the usage of birds with their positive and negative aspects in Sufi literature; the method is comparative textual analysis. Although the study is limited to the Dîvân-ı Hulûsî-i Darendevî of Osman Hulûsî Ateş Efendi (d. 1990), one of the last Sufi poets, and a few works written on ornithology, Sufi classics and academic studies on the subject have also been consulted.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Turkish Islamic Literature, Poetry, Metaphor, Bird

Kaynakça

• Akbulut, Nevin. Türk Halk Kültüründe Kuşlar. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Ateş, Osman Hulûsî. Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî. thk. Ali Yılmaz - Mehmet Akkuş. İstanbul: Nasihat Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Attar, Ferîdüddîn. Mantıku’t-Tayr Kuşların İlahisi. çev. Cemal Aydın. İstanbul: Sufi Kitap, 7. Basım, 2020.
• Balaban, Tuğrul. “Anadolu Türk Efsanelerinde Kuşlar ve Uçmak”. ed. Emine Gürsoy Naskali - Ayşe Şeker. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2017.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muhammed Zehîr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Şam: Dâru Tavki’n-Necât, 2000.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Otto, 6. Basım, 2014.
• Çopur, Emel Nalçacıgil. “Sembollerle İfade ve Deh Murg-ı Şemsî”. ed. Emine Gürsoy Naskali - Ayşe Şeker. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2017.
• Davidson, Susanna vd. Doğa Kuş Gözlem. çev. Bahtiyar Kurt. İstanbul: Tübitak Popüler Bilim Yayınları, 4. Basım, 2023.
• Demir, Hamit. Osman Hulûsî Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Demirî, Kemaleddin. Hayatü’l-Hayvân Tercümesi Havas ve Esrarı. İstanbul: Meral Yayınları, 1973.
• Derin, Süleyman. Kuran-ı Kerim’de Seyr ü Sülûk -Ahmed İbn Acibe Tefsiri’nde-. İstanbul: Erkam Yayınları, 2013.
• Dubois, Philippe J. - Rousseau, Élise. A Short Philosophy of Birds Kuşların Felsefesi. çev. Murat Erşen. İstanbul: Domingo Yayınevi, 2020.
• Durkaya, Hayriye. “Fehîm-i Kadîm Divanı’nda Hayvanlar Üzerine Bir İnceleme”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 3/5 (2014), 13-27.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen-i Ebî Dâvûd. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ersoylu, Halil. Türk Kültüründe Kuşlar. İstanbul: Ötüken, 2015.
• Gazâlî, Ahmed. Âşıkların Hâlleri Sevânihu’l-Uşşâk. çev. Turan Koç - Mehmet Çetinkaya. İstanbul: Hece Yayınları, 3. Basım, 2019.
• Gökenç Gülez, Sema. “Çin Kültüründe Hayvan Sembolizmi”. Kültür Araştırmaları Dergisi 18 (2023), 184-207. https://doi.org/10.46250/kulturder.1327719
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2015.
• Gündüz, Kezban. Ravzatü’t-Tevhîd Adlı Mesnevînin İncelenmesi ve Tenkidli Metni. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2006.
• Karadayı, Osman Nuri. “İbnü’l-Arabî’de Güneş-Ay-Yıldız Sembolizmi”. Ekev Akademi Dergisi 86 (2021), 449-466.
• Kavak, Fadime. “Klasik Arap Edebiyatı Kaynaklarında Karga Motifi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1 (2013), 117-142.
• Kurnaz, Cemal. “Bülbül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22 Mayıs 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/bulbul
• Mevlânâ, Celâleddîn-i Rûmî. Mektûbât. çev. Abdülbaki Gölpınarlı. İstanbul: İnkilap ve Aka Kitabevleri, 1. Basım, 1963.
• Mevlânâ, Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî-i Şerîf. çev. Süleyman Nahîfî. İstanbul: Timaş, 2014.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhü’l-Müslim. thk. Ahmed b. Rıfat b. Osman Hilmi Karahisarî. Türkiye: Matbaatü’l-Âmire, 1915.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünen-i Nesâî. thk. Şuayb Arnaûd. 12 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2001.
• Nur, İsmail Hakkı. “Mesnevi’de Hayvan Karakterleri (Metaforları)”. Uluslararası Türk Kültür Coğrafyasında Sosyal Bilimler Dergisi 2/1 (2017), 29-47.
• Okuyucu, Cihan. Divan Edebiyatı Estetiği. İstanbul: Kapı Yayınları, 7. Basım, 2020.
• Okuyucu, Cihan. “Hulûsî Efendi Dîvânı’nın İlham Kaynakları”. Uluslararası Somuncu Baba ve Hulûsi Efendi Sempozyumu Sempozyum Bildirileri. Ankara: Nasihat Yayınları, 2013.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 5. Basım, 2010.
• Öztoprak, Nihat. “Osman Hulûsî Efendi’nin Hayatı ve Eserleri”. 20. Yüzyıl Mutasavvıf Dîvân Şâiri Seyyid Osman Hulûsî Efendi Dîvânı (İnceleme-Metin-Nesre Çeviri). İstanbul: Nasihat Yayınları, 2020.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları, 27. Basım, 2016.
• Palakoğlu, İsmail. Gönüller Sultanı Es-Seyyid Osman Hulûsî Efendi. Malatya: Somuncu Baba Araştırma ve Kültür Merkezi Yayınları, 2004.
• Savran, Ömer - Tıraş, Yusuf Can. “Sebk-i Hindî’de Kuşlar”. ed. Emine Gürsoy Naskali - Ayşe Şeker. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2017.
• Şirazî, Hafız-ı. Hafız Dîvânı. çev. Abdülbaki Gölpınarlı. İstanbul: Türkiya İş Bankası Yayınları, 4. Basım, 2017.
• Tânevî, Eşref Ali. Hadislerle Tasavvuf. İstanbul: Umran Yayınları, 1995.
• Uludağ, Süleyman. “Abdülkādi̇r-i Geylânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, ts. Erişim 25 Ocak 2024
• Usta, İbrahim. İslâm Öncesi Arap Mitolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Hulûsî Efendi Divanı’na Edebi Bir Bakış”. Somuncu Baba ve Es-Seyyid Osman Hulûsî Efendi Sempozyum Tebliğleri. Ankara: Es-Seyyid Osman Hulûsî Efendi Vakfı Yayınları, 1997.
• Yavuz, Kemal. Gülşehri’nin Mantıku’t-tayr’ı (Gülşen-nâme). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2007.
• Yekbaş, Hakan. “Osman Hulûsî Efendi’nin ‘Olmuşam’ Redifli Gazeline Şerh”. 10. Somuncu Baba ve Hulûsi Efendi Sempozyumu Tebliğleri. Ankara: Nasihat Yayınları, 2012.
• Yesevî, Hoca Ahmed. Dîvân-ı Hikmet. ed. Mustafa Tatçı. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2017.
• Ziya Paşa. Tercî-i Bend ve Terkîb-i Bend. ed. Osman Koca. İstanbul: Beyan Yayınları, 2017.
• Zülfe, Ömer. Şiirin İzinde Sözün Gölgesinde: Osmanlı Şiirinden Kelimeler, Kavramlar, Deyimler. Cağaloğlu, İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2011.