Tanınmayan Bir Şair: Hasan (İlmî) Kozanî ve Bilinmeyen Manzumeleri: Peyember-nâme ve Münâcâtlar

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 2, 530 - 547, 30.11.2024

Hatice Kübra Tekdemir

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1534053

Öz

Yazma eser kütüphanelerinde bulunan iki mecmuada, Kozanlı İlmî’ye nispet edilen Peyember-nâme adlı eser ve biri elif-nâme türünde kaleme alınmış üç kısa münâcât fark edilmiştir. Şairin ilgili mecmualardaki tüm eserleri okunmuştur. Araştırmalarımız neticesinde, Kozanlı İlmî’nin Kozanlı Hasan İlmî Efendi olduğu kanısına varılmıştır. İlmî’nin Peyember-nâme’si, esasen, şairin Maraş’tan Kudüs’e uzanan yolculuğunu betimlemektedir. İlmî, seyahat güzergâhında konakladığı mahallerin adını anmakta ve bu mahallerde medfun olduğuna inanılan veya makamı bulunan bazı peygamberleri ziyaret edip onlardan şefaat dilemektedir. Sadece peygamberlerin makamlarını ziyaret amaçlı çıkılan bir yolculuğu tavsif eden Peyember-nâme, konusu itibariyle orijinal bir eserdir. Edebî bir tür olarak peygamber-nâmelerden bahsedilemeyecekse de, eser, bir yönüyle manzum seyâhat-nâmelere; bir diğer yönüyleyse, belirli mahallerin kutsiyetine dikkat çeken manzum fazîlet-nâmelere benzetilebilir. İlmî’nin kısa münâcâtlarından ilki ise bir elif-nâmedir. Edebiyatımızda yüzü aşkın şairin elif-nâme kaleme aldığı bilinmektedir. Makalemizde daha önce tanınmayan bir şair olan Kozanlı İlmî ve eserleri tanıtılacak, ayrıca müellifin, Türk edebiyatında elif-nâme yazan şairlerden biri olduğu ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türk İslâm Edebiyatı, Kozanlı İlmî, Peyember-nâme, Elif-nâme, Münâcât

An Unknown Poet: Hasan (İlmī) Ḳozanī and His Unknown Poems: Peyembernāme and Munājāts

Öz

In two majmuas in the manuscript libraries, a literary work named Peyember-nāme attributed to İlmī al-Ḳozanī and his three short munājāts, the first of which was written in the elif-nāme genre, were noticed. All of the poet’s works in the relevant majmuas have been read. As a result of our research, it was concluded that İlmī’s actual name were Hasan. İlmī’s Peyember-nāme essentially describes the poet’s journey from Maraş to Jerusalem. İlmī mentions the names of the places he stopped off on his travel route and visits some prophets who are believed to be buried or whose shrines are located in these places and asks for their intercession for his salvation. On the other hand, it should be taken into consideration that this journey might be fictional. Describing a journey undertaken solely for the purpose of visiting the shrines of the prophets, Peyember-nāme stands out as an original literary work. Although we cannot recognize “peyember-nāme” as a literary genre, İlmī’s Peyember-nāme may be mentioned among seyāhatnāmes and fazīletnāmes for their common features. The first of İlmī’s short munājāts written in the manuscripts we examined is an elif-nāme. It is known that more than a hundred poets in our literature have written elif-nāmes. In our article, İlmī al-Ḳozanī, a previously unknown poet, and his literary works will be introduced and it will also be revealed that the author is one of the poets who wrote an elif-nāme in Turkish literature.

Anahtar Kelimeler

Islamic Turkish Literature, İlmī al-Ḳozanī, Peyember-nāme, Elif-nāme, Munājāt

Kaynakça

• Adam, Baki. “Üzeyir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/401-402. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Ahmed Rifat Efendi. Lugat-i Târîhiyye ve Coğrâfiyye. 5. Cilt. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1300.
• Aksoy, Hasan. “Eski Türk Edebiyatında Mevlidler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 9 (2007), 323-332.
• Algar, Hamid. “Hâlid el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/283-285. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Arslan, Mehmet. “Mihrî Hâtun Divanında Sanatlı Manzumeler”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı II. 23-38. Amasya: Amasya Üniversitesi Yay. 2017.
• Avcı, İsmail. “Giritli Hasan İlmî ve Me’âlimü’l-Garâm Adlı Divançesi”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 3 (2014), 191-209.
• Batislam, H. Dilek. “Lisân-ı Pepegî (Kekeme Dili) ile Yazılmış Bir Elifnâme Örneği”. Littera Turca 7/4 (2021), 964-976.
• Beydilli, Mahmut. Bosna Hersek Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi 1069 nr. Mecmuada Yer Alan Manzum Dinî Hikâyeler (Metin-İnceleme-Sözlük-Dizin). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Birinci, Ali. “Fânîzâde Ali İlmî Bey”. İlmî Araştırmalar, 5 (1997), 75-80.
• Bozkurt, Nebi. “Kubbetü’s-Sahre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 26/304-308. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Çelik, Ramazan. “Türk Edebiyatında Elif-nâmeler ve Seyyid Nevruz’un Elif-nâmesi”. Littera Turca 8/3 (2022), 1870-1891.
• Demirel, Mustafa. “Aşık Paşanın Elif-nâmesi ve Dil Özellikleri”, Bilig 3 (1996), 202-246.
• Dilçin, Cem. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay., 1983.
• Erdoğan, Mustafa. “Divan Şiirinde Ortak Mahlas Sorunu ve Kabûlî Örneği”, Erdem 53 (2009), 55-82.
• Gül, Âmine. Abdurrahman Gubârî’nin Hayatı Eserleri ve Menâsik-i Hac Adlı Eseri (Edisyon Kritik). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Güzel, Abdurrahman - Torun, Ali. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. Ankara: Akçağ Yay., 2009.
• Harman, Ömer Faruk. “Yûşa‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/43-45. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Harmancı, Meriç. “Alfabe Öğretiminde Değerler Eğitimi: Kaygusuz Abdal’ın Elifnâme Örneği”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 21 (2018), 279-298.
• İnal, Mahmud Kemal. Son Asır Türk Şairleri. 1. Cilt. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1969.
• Kaçar, Burhan. “Türk Edebiyatında Elif-nameler”. V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Halk Edebiyatı Seksiyon Bildirileri I. 307-316. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 1997.
• Kaplan, Hasan. “Klasik Türk Edebiyatında Elifname Geleneği ve İsmail Hikmetî’nin Elifameleri”, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 6/2 (2022), 437- 484.
• Kaya, Doğan. Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Kavramları ve Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yay., 2014.
• Kılıç, Atabey. “Memcûa Tasnifine Dâir”, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları VII Mecmûa: Osmanlı Edebiyatının Kırkambarı (Hazırlayanlar: Hatice Aynur, Müjgân Çakır, Hanife Koncu, Selim S. Kuru, Ali Emre Özyıldırım) (İstanbul: Turkuaz Yay., 2012), 75-96.
• Kınay, Nilay. “Bir Edebî Tarz Örneği Olarak Sâdık Kemâlî’nin Elif-nâmeleri”. Turkish Studies 8/13 (2013), 1205-1213.
• Koçin, Abdulhakim. Divân Şiirinde Münâcât. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Koz, M. Sabri. “Aşık Edebiyatımızda Ortak Mahlaslar Sorunu”. I. Uluslararası Türk Halk Edebiyatı Semineri Bildirileri. 169-179. Eskişehir: Yunus Emre Kültür Sanat ve Turizm Vakfı Yay., 1987.
• Kozanlı Hacı Hasan İlmî. Mevlidü’n-nebî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 4442, 1b-8a.
• Kurtoğlu, Orhan. “Divan Şiirinde Mahlas Değiştiren ve Birden Fazla Mahlas Kullanan Şairler”. Bilig 38 (Yaz 2006), 71-91.
• Kut, Günay. “Mecmûa”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. 8 Cilt. 6/170-173. İstanbul, Dergâh Yay., 1986.
• Levend, Âgâh Sırrı. Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Vakfı Yay., 1998.
• Özcan, Hüseyin. “Hataî’nin Elifnâme Şeklinde Yazdığı Düvazdeh”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 76 (2015), 191-204.
• Özkan, Ferudun Hakan. “Kaygusuz Abdal’ın Elifnâmesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 64 (2012), 185-198.
• Öztoprak, Nihat. “Bursalı Feyzî Efendi’nin Elifnameleri”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 35 (2006), 135-167.
• Öztoprak, Nihat. “Elifnamelerin Tertip Hususiyetleri ve Metin Tesisindeki Yeri”. Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu Bildiriler 2 (K-Z). Erzurum: 2009, 817-829.
• Şemseddin Sami. Kâmûsu’l-A‘lâm. 6 Cilt. İstanbul: Mihrân Matbaası, 1308.
• Şemseddin Sami. Kâmûsu’l-A‘lâm. 6 Cilt. İstanbul: Mihrân Matbaası, 1314.
• Taşkesenlioğlu, Lokman. “Divan Edebiyatında Elifnâmeler ve Bilinmeyen İki Elifnâme Örneği: Memi Can Saruhânî ve Ömer Karîbî Elifnâmeleri”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED) 58 (2017), 159-202.
• Tökel, Dursun Ali. Deneysel Edebiyat Yönüyle Divan Şiiri. Ankara: Hece Yay., 2010.
• Uludağ, Süleyman. “Hasan-ı Basrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/291-293, İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yardımcı, Mehmet. Başlangıcından Günümüze Halk Şiiri Âşık Şiiri Tekke Şiiri. Ankara: Ürün Yay., 1999.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Peygamber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/257, İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Yıldırım, Ayten. “XIX. Asrın Bilinmeyen Şairi Vasfî ve İki Elif-nâmesi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 28 (İstanbul: 2022), 691-713.
• Yıldırım, Derya. Fezâyilü’l-Mekke ve’l-Medine ve’l-Kudüs. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Yılmaz, Kübra. “Türk Edebiyatında Faziletnameler ve Mekke, Medine, Kudüs, Şam Üerine Yazılmış Manzum Bir Faziletname”. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2/2 (2017), 366-381.