Bahreyn’de İlk Sünnî Hanedanlık: Cebrî Emîrliği

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 2, 463 - 482, 30.11.2024

Yasin Kurnaz

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1534523

Öz

Cebrîler önceki yönetimlerin aksine Bahreyn beldelerindeki ilk Sünnî hanedanlıktır. Burada Cervânî hanedanlığını 820/1417 senesinde yıkarak iktidara gelen Cebrîler Bahreyn beldeleri, Necid ve Uman’da hâkimiyet sağlamış, Basra Körfezi ticaretini yöneterek hem ekonomik hem de askeri güce ulaşmıştır. Uman’ın batı sahillerindeki limanlardan ihraç edilen inci, Lahsâ’nın meşhur Arap atları gibi ürünler yarattığı ekonomik hareketlilik, körfezin karşısındaki Hürmüz Emîrliği’yle pek çok çatışmanın sebebi olmuştur. Basra Körfezi ticareti Hindistan’a gelerek burada bir koloni kuran sömürgeci Portekizlilerin de dikkatini çekmiştir. Cebrîler sömürgeci Portekizlilere karşı Mekke Şerîfinin, yarımadanın bazı kabilelerinin ve Osmanlıların desteklediği ordusuyla körfezi savunmaya çalışmışlardır. Ancak iç çekişmeler ve Osmanlıların müdahalesiyle yıkılmışlardır. Körfezdeki en etkin hanedanlık olan Cebrîlerle ilgili Türkiye’de hiç çalışma yapılmamıştır. Dolayısıyla 8/14. asrın ortalarından 10/16. asrın başlarına kadar bölge tarihinde bir kapalılık bulunmaktadır. Tabiatıyla çalışmamamıza konu olan hanedanlığın ve yaşadığı dönemin araştırılmaya ihtiyaç duyulduğu görülmüştür. Çalışmamızda bahsi geçen dönemin aydınlatılması ve o dönem bölgeye akın eden Portekiz saldırılarına, Osmanlıların ve yerel Arapların mücadelesine bir nebze ışık tutulması amaçlanmıştır. Konumuz Arapça kaynaklardan daha fazla yararlanılarak hazırlanmıştır. Dolayısıyla araştırmamızın Portekiz başta olmak üzere batılı kaynakların gözünde konunun nasıl değerlendirildiğini bildiren daha kapsamlı çalışmalara bir basamak olduğu ifade edilmelidir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Cebrî Emîrliği, Bahreyn, Portekiz, Evâl Adası

Etik Beyan

çalışmamamın tarafımca hazırlandığını ilmi ritüellere aykırı bir durum bulunmadığını ve özgünlüğünü beyan ederim

Teşekkür

kıymetli hocam. yardımlarınız ve ilginiz için teşekkür ederim

The First Sunni Dynasty in Bahrain: The Jabri Emirate

Öz

Unlike previous administrations, the Jabrids were the first Sunni dynasty in the Bahraini provinces. The Jabrids, who came to power by overthrowing the Cervani dynasty in 820/1417, established dominance in the Bahraini provinces, Nejd and Uman, and achieved both economic and military power by managing the Persian Gulf trade. The economic dynasty created by products such as pearls exported from the ports on the western coast of Uman and the famous Arabian horses of Lahsa caused many conflicts with the Emirate of Hormuz across the gulf. The Persian Gulf trade also attracted the attention of the colonial Portuguese, who came to India and established a colony there. The Jabrids tried to defend the gulf against the colonial Portuguese with their army supported by the Sherif of Mecca, some tribes of the peninsula and the Ottomans. However, they collapsed due to internal strife and the intervention of the Ottomans. No study has been conducted in Turkey on the Jabrids, the most influential dynasty in the gulf. Therefore, there is a void in the history of the region from the middle of the 8th/14th century to the beginning of the 10th/16th century. Naturally, it was seen that the dynasty that we are studying and the period in which it lived needed to be investigated. Our study aims to shed light on the period in question and to shed some light on the Portuguese attacks that invaded the region at that time and the struggle of the Ottomans and local Arabs. Our subject was prepared by making more use of Arabic sources. Therefore, it should be stated that our research is a step towards more comprehensive studies that report how the subject was evaluated in the eyes of Western sources, especially Portuguese.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, The Jabri Emirate, Bahrain, Portuguese, Eval Island

Kaynakça

• Abdurrahmân Âl-i Molla, Târîhu Hecer. Suudî Arabistan: Ahsâ, 1992.
• Abdülhayy b. Fahriddîn b. Abdilalî el-Hasenî. Nüzhetü’l-ḫavâṭır ve behcetü’l-mesâmiʿ ve’n-nevâẓır. Beyrut: Dârü İbn-i Hazm, 1999.
• Abdülkādir b. Muhammed b. Ahmed b. Ferec. es-Silâhu ve’l-ʻUdde fî Târîhi Cidde. thk. Ali Muhammed Ömer. Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, ts.
• Abdülmünʻim en-Nemir. Târîhu’l-İslâm fî’l-Hind. Dârü’l-Ahdi’l-Cedîde, 1959.
• Ahsâî, Âl-i Abdülkādir Muhammed b. Abdullah. Tuhfetü’l-müstefîd bi târîhi’l-Ahsâi’l-kadîm ve’l-cedîd. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 2. Baskı, 1987.
• Alfonso de Albuquerque. es-Sicillü’l-Kâmil li ʻAmâli Alfonso de Albuquerque. Arapçaya Çev. Abdurrahman Abdullah eş-Şeyh. Ebûzabî: el-Mecmeu’s-Sikâfî, 2000.
• Ali Ebû Hüseyin. “el-Cebbûr ʻArabü’l-Bahreyn”. Mecelletü’l-Vesîka. 3. Sayı, 1983.
• Al-Jazirah Corporation. “Hakâiku ve bi’l-Vesâiku fî Nisbeti Kitâbü İmtâʻu’s-Sâmir ilâ Ğayri Müellifihî Şuayb”. Erişim 22 Ocak 2024. https://www.al-jazirah.com/2001/20011028/wo1.htm
• Al-Jazirah Corporation. “Kitâbü Târîhu Asîr beyne’l-Hakîkati ve’t-Tezvîr”. Erişim 22 Ocak 2024. https://www.al-jazirah.com/2000/20000604/wo1.htm
• Cemâl Zekeriyyâ Kāsım. Târîhu’l-Ḫalîci’l-ʿArabî el-Hadîs ve’l-Muâsır. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-ʻArabî, 1997.
• Cezîrî, Zeynüddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Abdilkādir. Dürerü’l-ferâʾidi’l-munaẓẓama fî aḫbâri’l-ḥâc ve ṭarîḳı Mekkete’l-muʿaẓẓama. Kahire: Matbaatü’s-Selefiyye, 1965.
• Ebû Abdurrahman Ukayl ez-Zâhirî. Ensâbü’l-üseri’l-hâkime fi’l-Ahsâ. Riyad: Dârü’l-Yemâme, 1983.
• el-Ezkevî, Serhân b. Saîd. Keşfü’l-Ğumme el-Câmiuʻ li Ahbâri’l-Ümme. thk. Muhammed Habib Salih ve Mahmud b. Mübarek es-Süleymî. Maskat: b.y., 2013.
• el-Maʻvelî, Ebû Süleymân Muhammed b. Âmir b. Râşid el-Üfevî. Kısasun ve ahbârun cerat fî Umân. thk. Saîd b. Muahmmed b. Saîd el Hâşimî. Uman: Vizâretü’s-Sikâfeti ve’t-Türâs, 2014.
• Enver Konukçu, "Behmenîler", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1992, 5/353-354.
• es-Semhûdî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Abdillâh. Vefâʾü’l-vefâ bi-aḫbâri dâri’l-Muṣṭafâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• es-Siyâbî, Sâlim b. Hammûd b. Şâmis. İsʿâfü’l-aʿyân fî ensâbi ehli ʿUmân. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1965.
• Fâlih Hanzal. el-ʻArabü ve’l-Bürtüğâl fi’t-Târîh. Ebûzabî: el-Mecmeʻu’s-Sekâfî, 1997.
• Fayda, Mustafa. “Benî Âmir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991, 3/66-67
• Humeydân, Abdüllatîf en-Nâsır. “İmâretü’l-ʻUsfûriyyîn ve Devruha’s-Siyâsî fî târihi Şarki’l-Cezîreti’l-ʻArabiyye”. Mecelletü’l-Külliyeti’l-Âdâb 15 (1979), 69-140.
• Humeydân, Abdüllatîf en-Nâsır. “Mekânetü’s-Sultân Evced b. Zâmil el-Cebrî”. Mecelletü’d-Dâra 4/7 (1982).
• Humeydân, Abdüllatîf en-Nâsır. “Târihu’s-Siyâsî li İmâreti’l-Cebbûr fî Necid ve Şarki’l-Cezîre”. Mecelletü’l-Külliyyeti’l-Adâb 17 (1981).
• İbn Bessâm, Abdullah b. Muhammed. Tühfetü’l-müştâk fî ahbâri Necid ve’l-Hicâz ve’l-Irâk. thk. İbrahim el-Hâlidî. Kuveyt: b.y. 2000.
• İbn Ferec, Abdülkādir b. Muhammed b. Ahmed b. Ferec. es-Silâhu ve’l-ʻUdde fî Târîhi Cidde. thk. Ali Muhammed Ömer. Port Said: Mektebetü’s-Sikâfeti’d-Dîniyye, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. İnbâ’ü’l-ġumr bi-ebnâ’i’l-ʻumr. thk. Hasan Habeşî. Mısır: Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1969.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. Cemheretü ensâbi’l-ʿArab. thk. Komisyon. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1983.
• İbn İsâ, İbrâhim b. Sâlih. Târîhu baʻzi’l-havâdisi’l-vâkıʻati fî Necid. Riyad: Mektebetü Meliki’l-Fehd, 1999.
• İbn İyâs, Ebü’l-Berekât Zeynüddîn (Şehâbüddîn) Muhammed b. Ahmed. Bedâʾiʿu’z-zühûr fî veḳāʾiʿi’d-dühûr. thk Mahmud Mustafa. Kahire: el Hey’etü’l-Mısriyye, 1982.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Abdülkādir el-Arnaût-Mahmûd el-Arnaût. Dımeşk: Dâru İbn-i Kesîr, 1986.
• İbrâhim b. Ali Zeynü’l-Âbidîn el-Hıfzî. Târîhu Asîr ru’yetün târîhiyyetün hilâle hamsete kurûn. Riyad: Dârü’l-Eymân, 1413/1992.
• İbrâhim Hûrî ve Ahmed Celâl et-Tedmürî. Saltanatü Hürmüzi’l-ʻArabiyye. Re’sülhayme: Merkezü’d-Dirâsâti’l-Vesâikiyye, 2000.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Ḳalâ’idü’l-cümân fi’t-taʻrîf bi-ḳabâ’ili ʻArabi’z-zamân. thk. İbrâhim el-Ebyârî. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısrî, 1982
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Nihâyetü’l-ereb. thk. İbrâhim el-Ebyârî. Beyrut: Dârü’l-Küttâbi’l-Lübnâniyyîn, 1980.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Ṣubḥu’l-aʻşâ fî ṣınâʻati’l-inşâʻ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Konukçu, Enver. "Behmenîler". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1992, 5/353-354.
• Kurnaz, Yasin. “Bahreyn Beldelerinde Usfûrîler Emirliği”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 23/2 (Aralık 2023), 593-616.
• Kurnaz, Yasin. “İbn Hacer El-Askalânî’nin Cervânîler Emîrliği Hakkındaki Rivayetine ve Bu Rivayet Eksenli Anlatıma Tenkitler”. Tokat İlmiyat Dergisi 12/1 (Haziran 2024), 186-204.
• Kurşun, Zekeriya. “Osmanlı Devleti’nin Basra Körfezi Siyaseti: Bağdat, Basra ve Lahsa Beylerbeylikleri (1534-1672)”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 12 (Aralık 2018), 1-27.
• Marco Polo. er-Rihâletü Nikolay Marco Polo. Arapçaya Çev. Abdülazîz el-Câvid. Kahire: Esdârü’l-Hey’eti’l-Mısriyye, 1995-1996.
• Mey bint Abdilazîz el-Îsâ. el-Hayâtü’l-İlmiyye fî Necd münzü Kıyâmi Daʻveti’ş-Şeyh Muhammed b. Abdilvehhâb ve hattâ nihâyeti’d-Devleti’s-Suûdiyye. Riyad: Dâratü’l-Meliki Abdülazîz, 1997.
• Muhammed b. Halîfe b. Hamed en-Nebhânî et-Tâî. et-Tuḥfetü’n-Nebhâniyye fî târîḫi’l-Cezîreti’l-ʿArabiyye. Kahire: Matbaatü’l-Mahmûdiyye, 1925.
• Muhammed Hamîd es-Selmân. el-Ğazvü’l-Bürtüğâlî li’l-Cenûbi’l-ʻArabî ve’l-Halîc fî Fetreti mâ Beyne 1507-1535. Ayn: Merkez-i Zâyid li’t-Tütürâsi ve’t-Târîh, 2000.
• Muhammed Mahmud Halil. Târîhu’l-Halîc ve Şarki’l-Cezîreti’l-Arabiyye el-Müsemmâ İklîmü Bilâdi’l-Bahreyn. Kahire: Mektebetü Medbûlî, 2006.
• Necmeddin el-Gazzî, Ebü’l-Mekârim Necmüddîn Muhammed b. Muhammed el-Âmirî. el-Kevâkibü’s-sâʾire bi-aʿyâni’l-miʾeti’l-ʿâşire. thk. Halil Mansur. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Özaydın, Abdülkerim. "Cebrîler". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993, 7/ 205.
• Özbaran, Salih. “16. Yüzyılda Basra Körfezi Sahillerinde Osmanlılar: Basra Beylerbeyliğinin Kuruluşu”. Tarih Dergisi 25 (Haziran 2011), 51-72.
• Özbaran, Salih. “Osmanlı İmparatorluğu ve Hindistan Yolu”. Tarih Dergisi 31 (Haziran 2011), 65-146.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân. eḍ-Ḍav’ü’l-lâmiʻ li-ehli’l-ḳarni’t-tâsiʻ. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hayât, ts.
• Şuayb b. Abdülhamîd ed-Dûsirî. İmtâʻu’s-sâmir bi tekmileti mütʻati’n-nâzir. Kahire: Matbaatü’l-Halebî, 1365/1945.
• Teixeria, Pedro. The Travels of Pedro Teixeria, With His “Kings to Hormuz” and Extracts From His “Kings of Persia”. İngilizceye Çev. William F. Sinclair. London, 1902.
• Werner, Caskel. Eine Unbekannte, Dynastie in Arabien. Leiden, 1949.