SALİH ZEKİ (EKİNCİ) BEY’İN “TÜRKİYE’DE TÜTÜN, ZİRAAT, SINAAT VE TİCARETİ” ADLI ESERİNE GÖRE TÜTÜN İNHİSAR İDARESİ’NİN TEŞKİLAT YAPISI (1928)

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 183 - 215, 24.10.2023

Mustafa Dağ

Öz

Salih Zeki Bey’in 1928 yılında kaleme almış olduğu Türkiye’de Tütün, Ziraat, Sınaat ve Ticareti başlıklı eserinde İnhisar İdaresi’nin teşkilat yapısı çalışmamızın ana temasını teşkil etmektedir. Çalışma, Tütün İnhisar İdaresi genel müdürlüğünün teşkilat yapısı, İnhisar İdaresi’nin vilayet teşkilatı, kadro yapılanmaları ve İnhisar İdaresi Tütün Fabrikaları ve Atölyeleri ile sınırlandırılmıştır. Bu sınırlılıkta müellifin aktarmış olduğu bilgiler belirleyici olmuştur. Bu çerçevede 1928 yılında İnhisar İdaresi’nin Türkiye Cumhuriyeti’ndeki teşkilat yapısı eserde aktarılan bilgiler ışığında değerlendirilmiştir. Çalışmanın temel kaynağı Salih Zeki Bey tarafından kaleme alınan Türkiye’de Tütün, Ziraat, Sınaat ve Ticareti adlı eserdir. Ancak Başbakanlık Devlet Arşivleri, Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Türkiye Cumhuriyeti Resmî Gazetesi ve telif eserlerden de istifade edilmiştir. Konu ele alınırken idaresi Reji Şirketi’nden devlet inhisarına geçen tütünün denetlenmesi için kentlerde kurulan teşkilat şeması üzerinde değerlendirmede bulunulmuştur. Bu doğrultuda Salih Zeki Bey’in aktarmış olduğu bilgilerden elde edilen temel bulgu idarenin önemli tütün üretim ve imalatının gerçekleştiği bölgelerde teşkilatlandırılmış olmasıdır. Bu teşkilatlanmalar ise bölgenin önemine göre baş müdürlük veya merkezi müdürlük olarak gerçekleşmiştir. İdarenin şubeleri çoğu kente kurulmasına rağmen fabrika veya atölyelerin belirli bölgelerde kurulduğu saptanmıştır. Bu durum ise fabrika veya atölyelerin açılmasında kentin ticari konumunun göz önünde bulundurulduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Salih Zeki, Tütün, Türkiye Cumhuriyeti, İnhisar İdaresi, Tütün Teşkilatı

THE ORGANIZATIONAL STRUCTURE OF THE TOBACCO MONOPOLY ADMINISTRATION ACCORDING TO SALİH ZEKİ (EKİNCİ) BEY’S WORK TITLED “TOBACCO AND ITS CULTIVATION, CRAFTSMANSHIP, AND TRADE IN TURKEY” (1928)

Öz

The main theme of our study is the organizational structure of the Monopoly Administration in the work authored by Salih Zeki Bey in 1928 and titled Tobacco and Its Cultivation, Craftsmanship, and Trade in Turkey. The scope of the study was limited to the organizational structure of the Directorate General of the Tobacco Monopoly Administration, its provincial organization, personnel cadre arrangements, and the Tobacco Factories and Workshops of the Monopoly Administration. This limitation was determined by the data provided by the author, Salih Zeki Bey. In this framework, the organizational structure of the Monopoly Administration in the Republic of Turkey in 1928 was evaluated in light of the data referred to in Salih Zeki Bey’s work. The main resource of the study is the work authored by Salih Zeki Bey and named Tobacco and Its Cultivation, Craftsmanship, and Trade in Turkey, however, the state archives of Turkey, the Journal of Minutes of the Turkish Grand National Assembly, the Official Gazette of the Republic of Turkey, and copyrighted works were also used in the study. While the topic was addressed, the scheme of the organization established in cities to control tobacco, the administration of which was transferred from the Regie Corporation to the state monopoly, was evaluated. The main finding obtained in this regard from the data provided by Salih Zeki Bey is that the administration was organized in important regions where tobacco cultivation and production took place. Depending on the importance of the region, these organizations were created in the form of chief directorates or central directorates. It was discerned that factories and workshops were set up in certain regions even if branches of the administration were established in most cities. This situation shows that the commercial position of the city was taken into consideration while opening factories or workshops.

Anahtar Kelimeler

Salih Zeki, Tobacco, Republic of Turkey, Monopoly Administration, Tobacco Organization.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başbakanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Başbakanlık-Kararlar Daire Başkanlığı: 030.18.1.1/16/75711, 030.18.1.1/12/67/11, 030.18.1.1/8/40/10.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başbakanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Sadaret-Mukavelenameler (A.) DVN. MKL): 28/8.
• BEO. (Bâb-ı Âlî Evrak Odası Belgeleri): 58/4305, 2882, 216093, 4219/316355.
• Dahiliye-Defterler (DH. SAİD.d.) 42/177, 99/37, 129/365.
• Dahiliye-Mektubi Kalemei (DH. MKT.): 221/11.
• Dahiliye-Muhaberatı Umumiye İdaresi (DH. MUİ.): 155/60.
• Hariciye Nezareti-İstişare Odası (HR. HMŞ. İŞO.): 166/31.
• Hariciye Nezareti-İdare (HR. İD.): 2104/56.
• Hariciye Nezareti-Tahrirat (HR. TH.): 91/7.
• İrade-Hususi (İ. HUS.): 165/71.
• Maarif Nezareti-Mektubi Kalemi (MF. MKT.): 933/67, 947/73.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.): 179/32, 179/82.
• Şura-yı Devlet (ŞD.): 2616/24, 1522/10.
• Yıldız- Resmi Maruzat Belgeleri (Y. A. RES.): 19/56, 153/2.
• Yıldız-Maliye Nezareti Malumatı (Y. PRK. ML.): 28/2.
• Adana Vilayet Salnamesi, Hicri: 1308, 1309, 1320, 1312, 1318.
• Ankara Vilayet Salnamesi, Hicri: 1311.
• Erzurum Vilayet Salnamesi, Hicri: 1310.
• Trabzon Vilayet Salnamesi, Hicri: 1322.
• Resmî Gazete ve Zabıt Cerideleri
• Resmî Gazete, S. 1531.
• TBMM, Zabıt Ceridesi, D. 1, C. 26; Zabıt Ceridesi, D. 3, C. 3; Zabıt Ceridesi, D. 3, C. 20, S. 1531.
• Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi, Sayı: 1, (23 Nisan 1907).
• Yeni Ziraat Gazetesi, “Ziraate Dair Kabul Edilen Mevad”, (1 Nisan 1923, s. 190).
• Altun, M. (1995). Osmanlı Tütün Tekeli Memallik-i Osmaniye Duhanları Müşterek’ül Menfaa Reji İdaresi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Akpınar, M. (1998). Reji İdaresi (1908-1925), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon.
• Atlı, C. (2020). Arşiv Belgeleri Işığında Türkiye’de Tarımsal Durum. İçtimaiyat Dergisi, 4(1), 47-61.
• Aygün, N. (2009). Osmanlı Devleti’nin Son Zamanlarında Karadeniz’in Güney Kesiminde İktisadi Faaliyetler. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 6(23), 41-76.
• Batman, M., (2023). Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün Kaçakçıları, Kolcular ve Reji Şirketi (1883-1908). Yalçın Çakmak, Ahmet Özcan (Ed.), Şekâvet, Hıyânet, İsyan-Geç Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Eşkıyalık içinde (ss. 115-132), İstanbul: İletişim Yayınevi.
• Çakır, H. Y. (2019). Cibali Tütün ve Sigara Fabrikası'nın Kadir Has Üniversitesi’ne Dönüşümü ve Yapılan Uygulamaların Analizi. Kemal Arı, Derya Genç Acar (Ed.), Uluslararası Akademik Araştırmalar Kongresi içinde (169-184), Asos Yayınevi.
• Çelik, R. (2014). Osmanlı Bürokrasisi’nde Ermeniler. Tarihte Türkler ve Ermeniler 5 içinde Ankara.
• Dağ, M. (2021). Hemavend Aşireti’nin Tütün Kaçakçılığı İddiaları ve Adana Reji İdaresi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 31(3), 1333-1344.
• Dağ, M. (2022). Tütün Sektöründe Yabancı Sermaye Yatırımı: Adana Tütün İşletmesi (1884-1925). Şenay Atam, Ahmet Caner Çatal (Ed.), Çukurova Tarihi Araştırmaları-I içinde (ss. 117-144), İstanbul: Kriter Yayınları.
• Dağ, M. (2022). Osmanlı Tütününde Çokuluslu Yabancı Sermaye Yatırımının Teşkilat Yapısı: Ankara Reji İdaresi Örneği. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(2), 651-680.
• Dağ, M. (2022). İnhisarlar İdaresi Umumi Müdürlüğünün Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadelesi: Urfa İnhisarlar Tütün Atölyesi Müdürlüğü Örneği (1925-1950). Mukaddime Dergisi, 13(1), 69-100.
• Dağ, M. (2021). XIX. Yüzyıl Sonlarında Reji İdaresi’nde Kayıt Dışı Ekonomi Davası: Bayburt Reji Memurluğu Örneği (1888-1909). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (28), 444-471.
• Demirbilek, S. (2011). Tek Parti Döneminde İnhisarlar (1923-1946). Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XII(24), 203-232.
• Doğruel, S., Doğruel, F. (2000). Osmanlı’dan Günümüze Tekel, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları.
• Deligöz, O. (2008). Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Devellioğlu, F. (1993). Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları.
• Dilmen, İ. N. (1924). Türkiye’de Tütün Meselesi, Vatan Matbaası. Ekinci, S. Z. (1928). Türkiye’de Tütün–Ziraat, Sanaat ve Ticareti, Cumhuriyet Matbaası.
• Eryaman, A. (2021). Cumhuriyet’in İlk Yıllarındaki İnhisar Uygulamalarına Bir Örnek: Kibrit İnhisarı (1923-1943). Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 37(103), 103-179.
• Ertürk Keskin, N., Yaman Öztürk, M. (2013). Türkiye’de Tütün Reji’den Tekel’e Tekel’den Bugüne, NoteBene Yayınları.
• Falay, N. (2020). 19. Yüzyılda Adana’nın Sosyo Ekonomik Yapısında Gerçekleşen Değişimler. Journal Of Applied And Theoretical Social Sciences, 2(2), 43-65.
• Gündüz Ökçün, A. (1981). Türkiye İktisat Kongresi, 1923 İzmir, Haberler-Belgeler-Yorumlar, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Yayınları.
• Güneşer Bozdağ, E. (2018). Türkiye İktisat Kongresi-İzmir 1923: Türkiye’nin İktisadi Kalkınmasında Atılan İlk Tohum. TÜRKTOB Dergisi, (27), 39-42.
• Güvemli, O., Zeytinoğlu, E., Aygül, E. (2016). Osmanlı İmparatorluğunda Çift Yanlı Kayıt Yönteminin XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Bir Sanayi İşletmesinde İlk Kez Uygulaması–Tütün Rejisi Örneği. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (11), 197-223.
• Karcı, E. (2015). Reji İdaresi’nin Tokat ve Çevresindeki Usulsüz Uygulamalarına Dair Bazı Tespitler (1886-1911). Ali Açıkel (Ed.), Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu I içinde, (ss. 513-526), Tokat Valiliği Özel İdaresi Yayınları.
• Karasu, M. K., Karasu, D. (2019). R. 1308 (M.1892/1893) Tarihli Erzurum Vilayet Salnamesi’ne Göre Bayezid Sancağı. Asia Minor Studies, 7(1), 115-129.
• Kayıcı, H. (2018). 19. Yüzyıl Edirne’sinde Ekonomik ve Mesleki Kuruluşlar. Uluslararası Ekonomi Araştırmaları ve Finansal Piyasalar Kongresi içinde, (ss. 534-543).
• Keyder, Ç. (1982). Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923-1929), Yurt Yayınları.
• Koç, Y. (2003). Atatürk’ün Millîleştirmeleri ve Devletleştirmeleri, Günümüz Özelleştirmeleri, Tes-İş Eğitim Yayınları.
• Metinsoy, M. (2020). Sosyal Kaçakçılık: Erken Cumhuriyet Türkiye’sinde Tekellere Direniş. Siyasal: Journal of Political Sciences, 29(2), 247-269.
• Oktar, T., Mübarek Alan, M. (2018). Reji Şirketi Cibali Tütün Fabrikası İşçi Grevleri (1883-1925). Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 9(20), 28-38.
• Özüdoğru, A. A. (2010). Adana’da Dokuma Sanayi Yapılarının Endüstri Mirası Kapsamında İncelenmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana.
• Özçelik, A. (2017). Tire’de Tütün Üretimi, Reji Politikaları ve Kaçakçılık (XIX. Yüzyıl Sonlarından XX. Yüzyıl Başlarına). Tire’den Yansımaları 5 içinde, (ss. 18-26).
• Suvla, R. Ş. (2011). Türkiye Tütün İnhisar İdaresinin Devlet Maliyesi ve Ulusal Ekonomi Bakımından Ehemmiyeti ve Yabancı Tütün İnhisarları ile Mukayesesi. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 2, 75-98.
• Tekin, F. (1974). Mali Tekeller ve Türkiye’de Tütün Tekeli, Eskişehir İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları.
• Timur, T. (1971). Türk Devrimi ve Sonrası 1919-1946, Doğan Yayınları. Uzun, Ö. (2010). Tütün ve Sigaranın İktisadı, Ekin Basım Yayın Dağıtım Basımevi.
• Ünal, M. (2014). Tekel’in Hazin Sonu. H. Vakıf Mercimek, İ. Eren Akçiçek (Ed.), Mucizeden Belaya Yolculuk Tütün İçinde (273-328), Tarihçi Kitapevi.
• Yerasimos, S. (1976). Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye II, (Babür Kuzucu, Çev.), Gözlem Yayınları.
• Yılmaz, M., Yılmazçelik, İ. (2023). “Ma’muraü’l-Aziz (Harput) Reji İdaresi (1883-1925)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 33(1), 489-505
• Yurtoğlu, N. (2021). Atatürk Dönemi’nde Türkiye’de Tütün Yetiştiriciliği ve Politikası (1923-1938). Belgi Dergisi, (22), 159-194.
• Yurtoğlu, N. (2018). Türkiye Cumhuriyeti’nde Tütün Tekeli ve Sigara Fabrikalarının Tarihsel Gelişimi. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 5(17), 81-116.
• Yüksel, A. (2010). Osmanlı’da Zamanı Anlamak: Duvar Takvimlerinin Basım ve Yayımı Üzerine Bazı Bilgiler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(12), 502-517.