FOUNDATION - SOCIETY RELATIONS AND TRIBES IN THE OTTOMAN EMPIRE

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 343 - 360, 24.10.2023

Mehmet Nuri Şanda

Öz

n this study, information about the born of foundations, their historical development, the place of foundations in Islamic law and the Ottoman Empire, foundations established by tribal members, the foundations of which the tribes are the members, giving the operational rights of the lands of the foundations to the tribes and the damage caused by the tribes to the foundations’ properties are included.
The foundations have been emerged as a result of people’s desire to spend their goods and properties in the way of Allah, to meet the needs of poor people and to help these people. The foundations in the Turkish-Islamic states are the institutions that organize social life and increase collaboration and cooperation. The foundations have spread across the Ottoman Empire. They have been the main factor to manage education, public work, urbanisation and religious activities in the places they were founded. In the Ottoman Empire, numerous masjids, mosque, library, madrasah, hospital, prayer house, guest house, inns, hammam, public fountain, well, cemetery, aqueduct and road construction were presented to the service of people via foundations. Foundations in the Ottoman Empire and other Turkish-Islamic states were founded not only to meet the need of people but also to feed and take care of the animals.
In the research, the historical research method, sampling method and document-content analysis technique in the qualitative research methods have been used. Although in the literature some academical dissertations and studies have been conducted about foundations, it has been pointed out that some important archival documents have not been used in those

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Society, Foundation, Tribe

OSMANLI DEVLETİ’NDE VAKIF- TOPLUM İLİŞKİLERİ VE AŞİRETLER

Öz

Bu çalışmada vakıfların ortaya çıkışı, tarihsel gelişimi, İslam hukukunda ve Osmanlı Devleti’nde vakıfların yeri, aşiret mensuplarının kurduğu vakıflar, aşiretlerin bağlı oldukları vakıflar, vakıf arazilerinin işletme hakkının aşiretlere verilmesi ve aşiretlerin vakıf mallarına verdikleri zararlar hakkında bilgilere yer verilmiştir.
Vakıf, insanların mallarını ve mülklerini Allah yolunda harcamak istemesi, muhtaçların ihtiyaçlarını karşılamak ve onlara yardımcı olmak gayesiyle kurulmuştur. Türk-İslam devletlerinde vakıflar, toplumsal yaşamı düzenleyen, dayanışmayı ve yardımlaşmayı artıran kurumlardır. Vakıflar, Osmanlı Devleti’nin dört bir yanına yayılmıştır. Kuruldukları yerlerde eğitim, bayındırlık, şehircilik ve dini faaliyetlerin idare edilmesinde temel faktör olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Osmanlı ülkesinde vakıflar vasıtasıyla birçok mescit, camii, kütüphane, medrese, hastane, imarethane, misafirhane, han, hamam, sebil, çeşme, mezarlık, suyolu ve yol inşa edilerek insanların hizmetine sunulmuştur. Osmanlı Devleti’nde ve diğer Türk-İslam devletlerinde vakıflar sadece insanların ihtiyaçları için kurulmamış, hayvanların karınlarının doyurulması ve bakımlarının yapılması gibi amaçlarla da kurulmuştur.
Çalışmada, nitel araştırma yöntemlerinden tarihsel araştırma yöntemi, örnekleme yöntemi ve doküman-içerik analizi tekniği kullanılmıştır. Literatürde vakıflar hakkında bazı tez ve araştırmaların yapılmış olduğu görülse de bu araştırmalarda önemli bazı arşiv belgelerinin kullanılmadığı tespit edilmiştir. Bu arşiv belgelerinin alana katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Toplum, Vakıf, Aşiret.

Teşekkür

Zaman ayırıp böyle güzel bir dergi çıkardığınız için teşekkür ederim.

Kaynakça

• Alkan, M. (2008). Türkiye’de Vakıfların İntifa’ Hakkı: Adana Örneği, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXIII, (2), 23.
• Alkan, M. (2017). Ramazanoğlu Vakıfları: Bir Dış Analiz, Uluslararası Orta Anadolu ve Akdeniz Beylikleri Tarihi, Kültürü ve Medeniyeti Sempozyumu-III: Ramazanoğulları Beyliği, Konya, Türkiye.
• Arel, A. (1993). Aydın ve Yöresinde Bir Ayan Ailesi ve Mimarlık; Cihanoğulları, Osmanlı’dan Cumhuriyete Problemler, Araştırmalar, Tartışmalar Sempozyumu, Ankara, Türkiye.
• AVGM, 1988 numaralı defterin, 488. Sayfasında kayıtlı “Cihanzade Hüseyin Bey Bin Mustafa Bey Vakfı” 1201 tarihli vakfiyesi.
• AVGM, 578 Numaralı defterin, 272 sayfası, 95 sırasında kayıtlı “Cihanzade Abdülaziz Efendi Halilesi El-Hacce Atike Hanım Binti Abdullah” 1202/1788 tarihli vakfiyesi. VGM, 578 Numaralı defterin, 275 sayfası, 96 sırasında kayıtlı 1205/1790 tarihli vakfiyesi.
• AVGM, 579 Numaralı defterin, 156/75 sayfa sırasında kayıtlı “Şerife Fatma Hanım binti’l-merhum Hamzabalizade es-seyid el-hac Hüseyin Bey” 1201/1787 tarihli vakfiyesi.
• AVGM, 583 numaralı defterin, 64. Sayfası, 50 sırasında kayıtlı “Mustafa oğlu dergâhı âli kapıcı başılarından Cihanzade Mehmed bey Vakfı” 23 Ramazan 1223 tarihli vakfiyesi.
• AVGM, 590 numaralı 149. Defterin 141. Sırasında kayıtlı İbrahim Beyoğlu Hacı İbrahim Bey’in 1299 tarihli vakfiyesi.
• AVGM, 603 numarlı defterin, 120. Sayfası, 210. Sırasında kayıtlı “Es-seyid Mustafa Ağa İbn Merhum İbrahim Vakfı” 1259/1834 tarihli vakfiyesi.
• AVGM, 607 Numaralı defterin, 182/279 sayfa sırasında kayıtlı “Zeyneb Kadın Binti Cihanzade Abdülaziz Efendi” 1208/1793 tarihli vakfiyesi.
• AVGM, 612 Numaralı defterin, 24. Sayfası, 29. Sırasında kayıtlı “Cihanzade Abdülaziz kızı Ümmügülsüm Hanım vakfı” 1176-1342/1762-1923 tarihli vakfiyesi.
• AVGM, 736 Numaralı defterin 27. Sahife, 15. Sırasında kayıtlı “Hacı Mehmet oğlu Cihanzade Hacı Mehmet Ağa” Evali Zilhicce 1149/1737 tarihli vakfiyesi.
• AVGM, 739 Numaralı Defterin 101. Sayfası 47. sırasında kayıtlı “Mehmet Ağa oğlu Cihanzade Hacı Abdülaziz Efendi Vakfı” 1168/1755 tarihli vakfiyesi.
• AVGM, 742 Numaralı defterin 356. Sayfası ve 159. Sırasında kayıtlı “Cihanzade Abdülaziz Efendi Ümmü veledi muhallefesi hacce Ümmühan Kadın Vakfı” 1200/1786 tarihli vakfiyesi.
• Berki, Ş. (1969). Vakfın Mahiyeti. Vakıflar Dergisi, (VIII), 1-7.
• Beyaztaş, M. (2016). İslâm Hukukunda Vakıfların Tağyîri ve İstibdâli. [Yayınlanmamış doktora tezi], Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• Bilmen, Ö. N. (2013). Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiye Kamusu. (C. IV). Ravza Yayınları.
• BOA, A.} M. 23/93; H.09.05.1277 – M. 23 Kasım 1860.
• BOA, A.} MKT. MHM. 270/28; H.02.02.1280 – M. 19 Temmuz 1863.
• BOA, A.} MKT. MHM. 10/95; H.21.03.1265 – M. 14 Şubat 1849.
• BOA, AE. SAMD. III 161/15748; H.18.06.1138 – M. 21 Şubat 1726.
• BOA, AE. SMST. III 153/12006; H.29.12.1175 – M. 30 Temmuz 1859.
• BOA, C. EV. 182/9096; H.29.05.1233 – M. 6 Nisan 1818.
• BOA, C. EV. 267/13602; H.23.11.1155 – M. 19 Ocak 1743.
• BOA, C. ML. 177/7524; H.29.01.1142 – M. 24 Ağustos 1729.
• BOA, C. ML. 338/13855; H.25.03.1233 – M. 2 Şubat 1818.
• BOA, DH. TMIK. M.72/31; H.21.02.1317 – M. 1 Temmuz 1899.
• BOA, EV. BRT. 226/22; H.25.06.1286 – M. 2 Ekim 1869.
• BOA, MFB 370; Tarihsiz.
• BOA, ŞD. 2887/11; H.08.04.1293 – M. 3 Mayıs 1876.
• BOA, ŞD. 3221/41; H.28.12.1292 – M. 25 Ocak 1876.
• Çiftçi, C. (2004). 18. Yüzyılda Bursa’da Para Vakıfları ve Kredi İşlemleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, (36), 79-80.
• Doğan, M. (2019). 3525 Numaralı Nüfus Defteri’ne Göre Cihanbeyli Aşireti ve Tâbi Aşiretlerin Sosyo-Ekonomik Yapısı, [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Aksaray Üniversitesi.
• Gökbilgin, M. T. (1977). Osmanlı Müesseseleri Teşkilatı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Gülsoy, U. (2012). Bir Medeniyetin İzdüşümü Vakıflar. Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Günay, H. M. (2012). Vakıf, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.42, İstanbul: TDV Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (1991). Aşiret. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Köprülü, F. (1942). Vakıf Müessesesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekâmülü. Vakıflar Dergisi, (2), 4-32.
• Köprülü, F. (2005). İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kunter, H. B. (1939). Türk Vakıflar ve Vakfiyeleri. Cumhuriyet Matbaası.
• Öğüt, T. (2008). 18-19.YY.’da Birecik Sancağında İktisadi ve Sosyal Yapı. [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul. İstanbul Üniversitesi.
• Söylemez, F. (2007). Osmanlı Devleti’nde Aşiret Yönetimi-Rişvan Aşireti Örneği, İstanbul, Kitabevi Yayınları.
• Söylemez, F. (2011). Malatya Mutasarrıfı Rişvanzade Ömer Paşa’nın Muhallefatı, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), (27), 165-194.
• Söylemez, F. (2013). Rişvanzade Ömer Paşa’nın Besni’deki Vakfı. Vakıflar Dergisi, (40), 87-98.
• Şahin, M. (1986). Sosyal Değişmede Vakıfların Rolü. Istanbul Journal of Sociological Studies. (21), 231- 247.
• Şemseddin Sâmi, (2015). Kâmûs-ı Türkî. Yeditepe Yayınevi.
• Şikârî, (2005). Karamannâme (Zamanın Kahramanı Karamanîler’in Tarihi), N. Sakaoğlu (Haz.). Karaman: Karaman Valiliği-Karaman Belediyesi Yayınları.
• Taşdelen, Ş. (2019). Vakfiyelere Göre Beylikler Dönemi Turgutoğulları, [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi], Necmettin Erbakan Üniversitesi. Turan, O. (2003). Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Turgut, B. (2013). Urfa Vakıfları (1850-1900). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Türkay, C. (2012). Başbakanlık Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğunda Oymak, Aşiret Ve Cemaatlar, İstanbul: İşaret Yayınları.
• Üner, M. E. (2012). Şeyh Müslüm Zâviyesi. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (27), 153.
• VGM, 581/2 Numaralı defterin, 469 sayfası ve 441. sırasında kayıtlı “El-Hace Ümmühani Hanım Zevce-i Cihanzade El-Hac Abdülaziz Efendi” 1215/1800 tarihli vakfiyesi.
• VGM, 608/2 Numaralı defterin, 321 sayfası ve 271 sırasında kayıtlı “Müderrisin-i kiramdan merhum Cihanzade e-hac Abdülaziz Efendi’nin kerime-i muhteremeleri Emetullah Hanım” 1222/1807 tarihli vakfiyesi.
• Yediyıldız, B. (1988). Türk Kültür Sistemi İçinde Vakfın Yeri. Vakıflar Dergisi, (20), 403-408.
• Yediyıldız, B. (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi: Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yediyıldız, B. (2012). Vakıf. DİA. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yüksel, H. (1998). Osmanlı Siyasi ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü (1585-1683). Türk Tarih Kurumu Yayınları.