OSMANLI SADARETİ GÖLGESİNDE GÜÇ VE İKTİDAR MÜCADELELERİ: REİSÜLKÜTTAP ŞAMİZADE MEHMET EFENDİ ÖRNEĞİ

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 724 - 755

Nejla Dogan , Cemile Şahin

https://doi.org/10.69878/deuefad.1443390

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nun 17. yüzyılının ortaları, siyasi çekişmeler, saraydaki güç mücadeleleri ve hızla gerçekleşen bürokratik değişimlerle dolu bir dönemi yansıtmaktadır. Bu dönemin önemli figürlerinden Şamizade Mehmed Efendi’nin hayatı, tarihi bir örnek oluşturarak ele alınmıştır. Bu kısa çalışma, reisülküttaplık vazifesiyle kariyer yolculuğunun zirvesine ulaşan Reis Efendi’nin salt bir öz yaşam öyküsünden daha fazlasını ele alarak, üç temel konu etrafında şekillenmiştir. İlk olarak, Şamizade Efendi’nin kariyerinin inişli çıkışlı seyrinin, dönemin siyasi dinamiklerinden nasıl etkilendiği izah edilmeye çalışılmıştır. İbşir Paşa ve Köprülüler başta olmak üzere dönemin sadrazamları ve saray halkıyla olan ilişkisinin kariyerini nasıl şekillendirdiği ve karşılaştığı zorluklarla nasıl başa çıktığı üzerinde durulmuştur. İkincil olarak, Şamizade’nin ve damadının idamı konusu ele alınmıştır. İdam konusu, dönemin siyasi dinamiklerini, bürokratik karmaşıklığını, kişisel çekişme ve entrikalarını anlamak adına önemli bir örnek olarak sunulmaktadır. Son olarak, muhallefat kaydıyla birlikte Şamizade Efendi’nin maddi zenginliği, yaşam tarzı ve kültürel tercihlerinin izi takip edilmeye çalışılmıştır. Muhallefat kayıtlarına dayanarak idamından sonra devlet tarafından el konulan mal varlığının maddi boyutu ortaya çıkarılmaya gayret edilmiştir. Sadaret makamından ilk azledildiğinde tüm mal varlığını kaybeden Reis Efendi’nin kısa sürede muazzam bir servete sahip olduğu tespit edilmiştir. Dönemin kaynakları ve arşiv malzemeleri ışığında yapılan araştırma, Şamizade Efendi’nin zorlu kariyerinin trajik bir şekilde sona erdiğini ve yaşanan çekişmenin Köprülülerin zaferiyle sonuçlandığını ortaya koymuştur. Şamizade Konağı’nın Köprülüler tarafından ele geçirilmesi, bu zaferin sembolü olarak nitelendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Bürokrasisi, Reisülküttaplık, Sadaret Makamı, Şamizade Mehmed Efendi, Muhallefat.

POWER AND STRUGGLES FOR AUTHORITY IN THE SHADOW OF THE OTTOMAN GRAND VIZIERATE: THE CASE OF REİSÜLKÜTTAP ŞAMİZADE MEHMET EFENDİ

Öz

The mid-17th century of the Ottoman Empire reflects a period covered with political rivalries, power struggles within the palace, and rapidly unfolding bureaucratic changes. The life of Şamizade Mehmed Efendi, one of the significant figures of this era, is illustrated as a historical example. This article goes beyond just the personal life story of Reis Efendi, who reached the pinnacle of his career with the position of Chief Clerk, by focusing on three key topics. Firstly, an attempt has been made to explain how Reis Efendi’s career trajectory, with its ups and downs, was influenced by the political dynamics of the period. The focus has been on how his relationship with figures such as İbşir Pasha and the Köprülü family, along with other grand viziers of the period and the palace community, shaped his career and how he coped with the challenges he faced. Secondly, the topic of the execution of Şamizade and his son-in-law has been addressed. The issue of execution serves as a significant example to understand the political dynamics, bureaucratic complexities, personal rivalries, and intrigues of the period. Lastly, along with muhallefat registry (financial records), an attempt has been made to trace the material wealth, lifestyle, and cultural preferences of Şamizade Efendi. Efforts have been made to reveal the financial dimension of the confiscated assets by the state after his execution, based on the records of his wealth. It has been determined that Reis Efendi, who lost all of his wealth when dismissed from the Chief Clerk position, quickly acquired immense wealth. Based on the sources of the period and other archival materials, it has been determined that Şamizade Efendi’s career, shaped by arduous struggles, tragically came to an end, and the conflict concluded with the triumph of the Köprülü Family. The transition of “Şamizade Konak” into the hands of the Köprülüs has been represented as a symbol of victory.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Bureaucracy, Chief Clerkship, Grand Vizier Office, Şamizade Mehmed Efendi, Muhallefat.

Kaynakça

• Ahıshalı, Recep. (1999). “Divan-ı Hümayun Teşkilatı”, Osmanlı-Teşkilat, C. 6, ed. Güler Eren, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, ss. 24-33.
• Ahıshalı, Recep. (2001). Osmanlı Devlet Teşkilatında Reisülküttablık: XVIII.Yüzyıl, İstanbul.
• Ahıshalı, Recep. (2007). “Reisülküttap”, İstanbul: TDVİA, C. 34, ss. 546-549.
• Ahmed Resmi Efendi. (1269). Sefinetü’r Rüesa, İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi.
• Akgündüz, Ahmet. (1990). Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, C.1, İstanbul: Fey Vakfı Yayınları.
• Altınay, Ahmet Refik. (2011). Köprülüler, Haz. İbrahim Delioğlu, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Baysun, M. Cavid. (1977). “Evliya Çelebi”, İstanbul: İA, C. IV, ss. 400-412.
• Bekar, Cumhur. (2019). The Rise of the Köprülü Family: the Reconfiguration of Vizierial Power in the Seventeenth Century, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Leiden University, Leiden.
• Bekar, Cumhur. (2023). “The Ottoman Revolution of 1661”: The Reconfiguration of Political Power under Mehmed IV and Köprülü Grand Viziers’’, Journal of Early Modern History, 27, ss. 224-253.
• BOA, TS.MA.d 2315, 43-45.
• Boyraz, Arslan. (2002). “Köprülüzade Fazıl Ahmet Paşa Devrinde Vukuatı Tarihi, Transkripsiyon ve Değerlendirme”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Bozkurt, Fatih. (2013). “Osmanlı Dönemi Tereke Defterleri ve Tereke Çalışmaları”, TALİD, C. 11, Sayı 22, ss. 193-229.
• Cezar, Yavuz. (1977). “Bir Ayanın Muhallefatı, Havza ve Köprü Kazaları Ayanı Kör İsmail Oğlu Hüseyin”, Belleten, C. 41, Sayı 161, ss. 41-78.
• Cezar, Mustafa. (2011). Mufassal Osmanlı Tarihi, C.IV, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Çabuk, Vahid. (2015). Köprülüler, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Çalışır, Muhammed Fatih. (2016). A Virtuous Grand Vizier: Politics and Patronage in the Ottoman Empire during the Grand Vizierate of Fazıl Ahmed Pasha(1661-1676), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Georgetown University.
• Çalışır, Muhammed Fatih. (2009). A Long March: The Ottoman Campaign in Hungary, 1663, Hungary: Central European University.
• Çeribaş, Volkan. (2022). “Sultan İbrahim Döneminde Sadaretin İki Farklı Yüzü: Kemankeş Kara Mustafa Paşa ve Hezarpâre Ahmed Paşa”, OTAM, Sayı 51, ss. 99-125.
• Derin, Fahri Çetin. (1993). Abdurrahman Abdi Paşa Vekayinamesi (Tahlil ve Metin Tenkidi), Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Doğan, Nejla. (2024). “Bir Devlet Adamı Olarak Acemzade Hüseyin Efendi: Aile Bağları, Siyasi Rolü ve Hayırseverlik İmgesi Üzerinden Bir İnceleme”, Hikmet- Akademik Edebiyat Dergisi, Vefatının 100. Yılı Münasebetiyle Ali Emîrî Özel Sayısı.
• Emecen, Feridun. (2005). “Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet”, TALİD, C.3, Sayı 5, ss. 107-140.
• Evliya Çelebi. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C. 3, haz. Seyit Ali Kahraman, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Çelebi. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C. 5, haz. Seyit Ali Kahraman, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Gökçek, Mehmet Fatih. (2006). “Behcetî Seyyid İbrahim Efendi “Târîh-i Sülâle-i Köprülü” (Transkripsiyon ve Tahlil), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Hafız Hüseyin Ayvansarayi. (1978). Vefayat-ı Selatin ve Meşahir-i Ricali, haz. Fahri Ç. Derin, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Hallaçoğlu, Yusuf. (1991). XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İlgürel, Mücteba. (1995). “Evliya Çelebi”, İstanbul: DİA, C. XI, ss. 529-533.
• İnalcık, Halil. (1964). “Reisül-Küttâb”, İstanbul: İA, IX, ss.671-683.
• İnalcık, Halil. (2009). Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar II, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İnalcık, Halil. (2020). Devlet-i Aliyye- Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar III, Köprülüler Devri, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İpşirli, Mehmet. (1992). “Beylikçi” İstanbul: TDVİA, C. 6, ss. 78-79.
• İpşirli, Mehmed. (1994). “Derviş Mehmed Paşa”, İstanbul: DİA, C. 9, ss. 193-194.
• İpşirli, Mehmet. (1996). “Hacegan”, İstanbul: TDVİA C. 14, ss.430-431.
• Kanar, Mehmet. (2009). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Say Yayınları.
• Karaca, Müjge. (2008). 94 Numaralı Mühimme Defteri’nin Özetli Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Karaçay Türkal, Nazire. (2012). Silahtar Fındıklılı Mehmet Ağa- Zeyl-i Fezleke, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Karaçelebizade Abdülaziz Efendi. (2003). Ravzatü’l Ebrar Zeyli (Tahlil ve Metin), haz. Nevzat Kaya, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Karakuyu, Mehmet- Faruk Sarıusta. (Temmuz-2011). “Evliya Çelebiye Göre 17. Yüzyılda Edirne’nin Şehir Coğrafyası ve Kültürel Hayat”, Marmara Coğrafya Dergisi, Sayı 24, ss. 124-149.
• Kazasker Mehmed Hafid. (1952). Sefinetü’l Vüzera, neşr. İsmet Parmaksızoğlu, İstanbul: Şirketi Mürettibiye Basımevi.
• Koçu, Reşat Ekrem. (1969). Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Ankara: Sümerbank Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kolçak, Özgür. “Vasvar Antlaşması.” TDVİA, C. 42, ss. 560-62.
• Kolçak, Özgür. (2017/2). “XVII. Yüzyıl Osmanlı Habsburg Diplomasi Tarihine Bir Katkı: 1664 Vasvar Antlaşması’nın Tasdik Sürecine Dair Yeni Bulgular”, Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, C.22, Sayı 43, ss. 25-88.
• Kolçak, Özgür. (2012). XVII. Yüzyıl Askeri Gelişimi ve Osmanlılar: 1660-64 Osmanlı- Avusturya Savaşları, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kolçak, Özgür. (2023). “Paths of Glory: The Rise of the Köprülüs and the Execution of Şamizade Mehmed Efendi (1663)”, ed. Hülya Çelik, Yavuz Köse, Gisela Prochazka-Eisl “Buyurdum ki…” The Whole World of Ottomanica and Beyond, Studies in honour of Claudia Römer, (Leiden: Brill), ss. 451-479.
• Kopčan, Vojtech. (2012). “Uyvar”, TDVİA, C.42, ss.253-254.
• Köprülü, Ömer. (1943). Köprülüler, İstanbul: Aydınlık Basımevi.
• Mehmed Halife, Tarih-i Gılmani. (1976). haz. Kamil Su, İstanbul: MEB Basımevi.
• Mehmed Süreyya (1996). Sicill-i Osmani, haz. Nuri Akbayar, C.3, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Naima Mustafa Efendi. (2014). Tarih-i Naima, haz. Mehmet İpşirli, C. IV, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Naima Mustafa Efendi. (2014). Tarih-i Naima, haz. Mehmet İpşirli, C. V, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Naima Mustafa Efendi. (2014). Tarih-i Naima, haz. Mehmet İpşirli, C. VI, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ortaylı, İlber. (2008). Türkiye Teşkilat ve İdari Tarihi, Ankara: Cedit Neşriyat.
• Özcan, Abdülkadir. (1998). “Hazerpâre Ahmed Paşa”, İstanbul: TDVİA C. 17, ss. 301-302.
• Özcan, Abdülkadir. (1982). “Fatih’in Teşkîlat Kanûnnamesi ve Nizam-ı Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi”, İstanbul: Tarih Dergisi, Sayı 33, ss. 7-56.
• Özcan, Abdülkadir. (Ağustos 1999). “Kara Murad Paşa”, Belleten, C. 63, Sayı 237, ss. 489-508.
• Özcan, Tahsin. (2020). “Muhallefat”, Ankara: TDVİA, C. 30, ss. 405-406.
• Özkasap, Hande Nalan. (2004). “Tarih-i Nihadi (152b- 233a)”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Pakalın, Mehmet Zeki. (1993). Osmanlı Tarih ve Deneyimleri ve Terimleri Sözlüğü I-II, İstanbul: MEB Yayınları.
• Raşid Mehmed Efendi. (2013). Tarih-i Raşid ve Zeyli, haz. Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır, Ahmet Zeki İzgöer, İstanbul: Klasik Yayınları.
• Reyhan, Cenk. (2012). “Osmanlı Devleti’nde Siyasal İktidar ve Seyfiyye Sınıfı: Vezir-i A’zâmlık Örneği”, OTAM, Sayı 31, ss. 209-224.
• Rifa’at Ali Abou El-Haj, (1984). The 1703 Rebellion and the Structure of Ottoman Politics, Leiden: Nederlands Historisch-Archaeologisch Instituut te Istanbul.
• Rycaut, Paul. (1687). The History of the Turkish Empire From the Year 1623 to the Year 1677, R. Clavell, London.
• Soyer, Emel. (2007). XVII. YY. Osmanlı Divan Bürokrasisindeki Değişimlerin Bir Örneği Olarak Mühimme Defterleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Şakul, Kahraman. (2021). Uyvar Kuşatması 1663, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Şemseddin Sami (2006). Kamus-ı Türki, Çağrı Yayınları.
• Tuşalp Atiyas, Ekin Emine. (2013). “Political literacy and the politics of eloquence: Ottoman scribal community in the seventeenth century” Yayımlanmamış Doktora Tezi, Harvard University.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. (1988). Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. (2014). Saray Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yılmaz, Merve. (2012). Mustafa Zühdî, Ravzatü’l-Gazâ (Târih-i Uyvar) (1663-1665) Tahlil ve Metin, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Yılmazer, Ziya (haz.). (1996). İsâ-zâde Tarihi (Metin ve Tahlil), İstanbul Fetih Cemiyeti.
• Yücel, Abubekir Sıddık. (1996). Mühürdar Hasan Ağa’nın Cevahirü’t- Tevarih, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Zafer Şık, (2023). Osmanlı arşivlerinde tezkire. Academia.edu. https://www.academia.edu/Osmanlı_arşivlerinde_tezkire (Erişim tarihi: 28 Kasım 2023), s. 7.