Early Sufis' Methods of Understanding The Revelation: The Case of Muhāsibī and Ibn Atā

Yıl 2023, Sayı: 58, 169 - 191, 27.12.2023

Sami Bayrakcı

https://doi.org/10.21054/deuifd.1377225

Öz

Since the second and third centuries of Hijri are the centuries in which the discipline of Sufism was formed, the relations of Sufis, who lived in this period, with the Qur'an and their perceptions of revelation are of great importance for both the discipline of Tafsir and Sufism. However, studies on the views of Sufis of this period in terms of the way revelation is perceived, the method of understanding it, and its exegesis are not yet at the desired level.
In addition to emphasizing the value of revelation in directing the individual towards good deeds and spiritual upbringing, Sufis have produced a rich accumulation of knowledge in the early periods of Islamic thought with their epistemological and ontological approaches to revelation.
In this study, the views of Abū ʿAbdillāh al-Khāris b. al-Asad al-Muhāsibī al-Anāzī (d. 243/857), whose work al-Riāya li-Hukūkillah is considered one of the first Sufi Works, and Abū al-ʿAbbās Ahmad b. Muhammad b. Muhammad b. Sahl b. Atā al-Adamī (d. 309/922), who is considered the first Sufi tafsīr author, are taken as the center of our study, and also by referring to the views of other Sufis who lived in the same centuries, the Sufis of the period will be examined in the context of the methods of understanding revelation and their suggestions regarding this method.

Anahtar Kelimeler

Revelation, Sufism, Sufi, al-Hāris al-Muhāsibī, Ibn 'Atā al-Adamī

İlk Dönem Sûfîlerin Vahyi Anlama Usûlleri: Muhâsibî ve İbn Atâ Örneği

Öz

Hicri II. ve III. asırlar, tasavvuf ilminin teşekkül ettiği yüzyıllar olması itibariyle söz konusu dönemde yaşamış sûfîlerin Kur’an’la ilişkileri ve vahiy algıları; gerek tefsir ilmi, gerek tasavvuf ilmi açısından büyük önem arz etmektedir. Bununla birlikte vahyin hem algılanma biçimi, anlama yöntemi, hem de tefsir edilmesi bağlamında bu dönem sûfîlerinin görüşlerine dair yapılmış çalışmalar henüz istenilen seviyede değildir.
Sûfîler, vahyin genel olarak kişiyi amele ve manevi terbiyeye yönlendirme bağlamında ifade ettiği değere yaptıkları vurgunun yanısıra, vahyi hem epistemolojik hem de ontolojik bağlamda ele alış biçimleriyle İslam düşünce tarihinin erken dönemlerinde zengin bir birikim ortaya koymuşlardır.
Bu çalışmada er-Riâye li-Hukûkillah adlı eseri ilk tasavvufî eserlerden sayılan Ebû Abdillâh el-Hâris b. Esed el-Muhâsibî el-Anezî (v. 243/857) ve ilk tasavvufî tefsir müellifi kabul edilen Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Sehl b. Atâ el-Edemî (v. 309/922)’nin görüşleri merkeze alınarak, aynı yüzyıllarda yaşamış başkaca sûfîlerin görüşlerine de müracaat etmek suretiyle dönemin sûfîlerinin vahyi anlama usûlleri ve bu usule dair önerileri ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Vahiy, tasavvuf, sûfî, Hâris el-Muhâsibî, İbn Atâ el-Edemî

Kaynakça

• Aşkar, Mustafa. Tasavvuf Tarihi Literatürü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Ateş, Süleyman. İşari Tefsir Okulu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Ateş, Süleyman. Sülemî ve Tasavvufî Tefsîri. İstanbul: Sönmez Neşriyat, 1969.
• Attâr, Ebû Hâmid Ferîdüddîn Muhammed b. Ebî Bekr İbrâhîm-i Nîsâbûrî el-. Tezkiretü’l-evliyâ. çev. Muhammed Aslî el-Vestânî. thk. Muhammed Edîb el-Câdir. Şam: Dâru’l-Mektebî, 2014.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-. Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s-Selâm. thk. Beşşar Avvad Ma’rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• Birışık, Abdülhamit. “Tefsir”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 40/281-290. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• Bolat, Ali. “Ebu’l-Abbas İbn Atâ’nın Bazı Tasavvufî Temel Kavramlara Bakışı”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 5/13 (2004), 301-322.
• Cerrahoğlu, İsmail. Kur’ân Tefsirin Doğuşu ve Buna Hız Veren Âmiller. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1968.
• Durmuş, Zülfikar. “Hâris el-Muhasibî ve Fehmü’l-Kur’ân’ı”. Akademik Araştırmalar Dergisi 16 (2003), 115-146.
• Ekrem, Demirli. “Kuşeyrî’den İbnü’l-Arabî’ye İşârî Yorumculuk Hakkında Bir Değerlendirme: İşarî Yorumdan Tahkîke Doğru Kur’ân-ı Kerim Yorumculuğunun Gelişimi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013), 121-142.
• Erginli, Zafer. İlk Sûfîlerde Nefis Kavramı -Hâris Muhâsibî Örneği-. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2001.
• Erginli, Zafer. “Muhâsibî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/13-16. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006.
• Gürer, Betül. Gönül Gözüyle Kur’an: İbn Atâ Tefsiri. İstanbul: H Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Gürer, Dilaver. “Hâris el-Muhâsibî”. Tarihte Müslümanlar. ed. Mehmet Özdemir vd. 2/256-258. Ankara: Otto, 2021.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Tercümesi. çev. Dilaver Gürer - Hayrettin Hayrullah Sofuoğlu. İstanbul: H Yayınları, 1. Basım, 2017.
• Hücvîrî, Ebu’l-Hasen Alî b. Osmân b. Ebî Alî el-Cüllâbî el-. Keşfü’l-Mahcûb: Hakikat Bilgisi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım, 1996.
• Isfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2018.
• İbn Atâ, Nusûs sûfiyye gayru menşûra li-Şakîk el-Belhî, ibn Atâ el-Edemî, en-Nifferî. thk. Paul Nwyia. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 2. Basım, 1986
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbârü ebnâi’z-zamân mimmâ sebete bi’n-nakl evi’s-semâ ev esbetehü’l-a’yân. thk. İhsân Abbâs. I-VII Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmail b. Şihâbiddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ali Şîrî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1988.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Tâcülislâm Muhammed b. Ebû İshâk İbrâhîm b. Ya‘kūb el-Buhârî el-. Bahru’l-fevâid el-meşhûr bi-meâni’l-ahbâr. thk. Muhammed Hasan İsmail - Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Tâcülislâm Muhammed b. Ebû İshâk İbrâhîm b. Ya‘kūb el-Buhârî el-. et-Taarruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Massignon, M. Louis. İslam’ın Mistik Şehidi Hallâc-ı Mansûr’un Çilesi. çev. İsmet Birkan. Ankara: Ardıç Yayınları, 2006.
• Mertoğlu, Mehmet Suat. “Sa’lebî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 36/28-29. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2009.
• Muhâsibî, Ebû Abdillah Hâris b. Esed el-. el-Akl ve Fehmü’l-Kur’ân: Aklın Mahiyeti ve Kur’ân’ın Anlaşılması. çev. Veysel Akdoğan. thk. Hüseyin el-Kuvvetli. İstanbul: İşaret Yayınları, 2. Basım, 2006.
• Muhâsibî, Ebû Abdillah Hâris b. Esed el-. er-Ri’âye: Kalp Hayatı. çev. Abdülhakim Yüce. 2 Cilt. İstanbul: Işık Yayınları, 2. Basım, 2005.
• Öngören, Reşat. “İbn Atâ”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 19/336. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1999.
• Öztürk, Mustafa. “Sehl et-Tüsterî ve Tasavvufî Tefsiri Üzerine Tespit ve Değerlendirmeler”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 3/9 (2002), 239-265.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Alî b. Muhammed es-. el-Lüma’ fi’t-tasavvuf. thk. Abdülhalîm Mahmud - Tâhâ Abdülbâkî Sürûr. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîs, 1960.
• Sezgin, Fuat. Arap-İslâm Bilimleri Tarihi (GAS): Almanca Aslın Türkçe Tercümesi. 17 Cilt. İstanbul: Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı, 2015.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî es-. et-Tabakâtü’ş-şâfiiyyeti’l-kübrâ. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv - Mahmûd Muhammed et-Tenâhî. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabîyye, 1964.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed es-. Tabakâtü’s-Sûfiyye: İlk Zâhid ve Sûfîler. çev. Abdürrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi, 1. Basım, 2018.
• Tüsterî, Ebû Muhammed Sehl b. Abdillâh b. Yûnus b. Îsâ b. Abdillâh b. Refî‘ et-. Tefsîru’t-Tüsterî. thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Uludağ, Süleyman. “İşârî Tefsir”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 23/424-428. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût yönetiminde. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin ez-. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîs, 2. Basım, 1976.