The Unionist Movement in Turkey and its Reflections on the National Struggle.

Yıl 2025, Sayı: 1, 5 - 35, 31.03.2025

Nurettin Kutluyuva

Öz

This study aims to examine the Unionist movement, which left its mark on Turkish history during the national struggle process leading to the new Republic of Turkey, which was established with the philosophy of national sovereignty and full independence from the collapse of the Ottoman Empire, and to reveal its contribution to the national struggle process.
In the environment that emerged in the 19th century, following the reform practices initiated to regain the former power of the Ottoman Empire, the Young Turk movement, which was the successor of the New Ottomans and took the first step in the transition from monarchy to constitutional government, continued as the Unionist movement with the establishment of the Ottoman Union Society in 1889. The Armistice period, which began with the defeat of the Ottoman Empire at the end of World War I, began the National Struggle and turned into the Turkish Revolution, which continued under the leadership of Mustafa Kemal Pasha.
The Unionists; before the National Struggle, organized the people who were mobilized against the occupations and sowed the first seeds of the national resistance movement in Anatolia. With their nationalist and patriotic perspective, they contributed to the development of this struggle with their underground activities during the National Struggle. In addition, they established the infrastructure of the Republic by ensuring the state's orientation towards a unitary structure with their "National Economy" policies.
In this study, which covers the period from the establishment of the Ottoman Union in 1889 to the Izmir assassination in 1926, the Unionist movement in Turkey and its reflections on the National Struggle are examined chronologically under the titles of Entrance, the Union and Progress Society/Party, Unionists in the Constitutional Era (1908-1918), Unionists in the National Struggle (1918-1922), Mustafa Kemal Pasha and Unionism, Unionists in the Republican Era (1922-1926) and Conclusion.

Anahtar Kelimeler

Unionism, Committee of Union and Progress, Young Turks, Young Turk Revolution, Constitutionalism, National Struggle, Turkish Revolution

Türkiye’de İttihatçılık Hareketi ve Bunun Milli Mücadeleye Yansımaları

Öz

Bu çalışma; Osmanlı Devleti’nin çöküş döneminden tam bağımsız ve milli egemenlik felsefesiyle kurulan yeni Türkiye Cumhuriyeti’ne giden yolun Millî Mücadele sürecinde, Türk tarihine damgasını vuran İttihatçılık hareketini incelemek ve Millî Mücadele sürecine olan katkısını ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır.
19. yüzyılda oluşan ortamda, Osmanlı Devleti’nin eski gücünü yeniden kazanmasına yönelik başlatılan ıslahat uygulamalarını müteakip monarşi yönetiminden meşruti yönetime geçişin ilk adımını gerçekleştiren Yeni Osmanlıların ardılı Jön Türk hareketi, 1889’da İttihad-ı Osmanlı Cemiyeti’nin kurulmasıyla İttihatçılık hareketi olarak devam etmiştir. I. Dünya Savaşı sonunda Osmanlı Devleti’nin yenilgisiyle başlayan Mütareke döneminde Millî Mücadele sürecine geçilmiş ve Mustafa Kemal Paşa’nın önderliğinde devam eden Türk Devrimi’ne dönüşmüştür.
İttihatçılar; Millî Mücadele dönemi öncesi, işgallere karşı seferber olan halkın örgütlenmesini sağlayarak Anadolu’da milli direniş hareketinin ilk tohumlarını atmışlardır. Milliyetçi ve memleketçi bakış açısı ile Millî Mücadele safhasında da yeraltı faaliyetleri ile bu mücadelenin gelişimine katkı sağlamışlardır. Bununla birlikte “Milli İktisat” politikaları ile devletin üniter bir yapıya yönelişini temin ederek Cumhuriyet’in alt yapısını oluşturmuşlardır.
1889’da İttihad-ı Osmanlı Cemiyeti’nin kurulmasından, 1926 İzmir Suikastına kadar olan dönemi kapsayan bu çalışmada, Türkiye’de İttihatçılık hareketi ve bunun Millî Mücadele’ye yansımaları konusu; Giriş, İttihat ve Terakki Cemiyeti/Fırkası, Meşrutiyet Döneminde İttihatçılar (1908-1918), Millî Mücadele Döneminde İttihatçılar (1918-1922), Mustafa Kemal Paşa ve İttihatçılık, Cumhuriyet Döneminde İttihatçılar (1922-1926) ve Sonuç başlıkları altında kronolojik olarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İttihatçılık, İttihat veTerakki, Jön Türkler, Jön Türk Devrimi, Meşrutiyet, Milli Mücadele, Türk Devrimi

Kaynakça

• Atatürk, Mustafa Kemal. Söylev. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1981.
• Ahmad, Feroz. İttihat ve Terakki. İstanbul: Kaynak Yayınları, 1999.
• Ahmad, Feroz. Jön Türkler Osmanlı İmparatorluğu’nu Kurtarma Mücadelesi 1914-1918. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2020.
• Ahmad, Feroz. Modern Türkiye’nin Oluşumu. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2015.
• Akal, Emel. Millî Mücadele’nin Başlangıcında Mustafa Kemal, İttihat ve Terakki ve Bolşevizm. İstanbul: TÜSTAV Yayınları, 2002.
• Akmeşe Handan Nezir. The Bırth of Modern Turkey. Londra: IB Tauris, 2005.
• Akşin, Sina. İstanbul Hükûmetleri ve Millî Mücadele Mutlakiyete Dönüş (1918-1919), cilt 1. Ankara: İş Bankası Yayınları, 1998.
• Akşin, Sina. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. İstanbul: İmge Kitabevi, 2006.
• Akşin, Sina. 31 Mart Olayı. Ankara: İmge Kitabevi, 2015.
• Akşin, Sina. Türkiye’nin Yakın Tarihi (1789-1980), cilt 1. İstanbul: Yenigün Yayınları, 1997.
• Akşin, Sina. 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. İstanbul: Gerçek Yayınları, 1980.
• Aktolga, Münir R. İttihatçılık Nedir? Ankara: Alter Yayınları, 2024.
• Arslan, Emir Şekip. Şehit Enver Paşa ve Arkadaşları. çeviren Aziz Akpınarlı. Samsun: İl Matbaası, 1948.
• Arif Bey, Mehmet. Anadolu İnkılabı, Millî Mücadele Anıları (1919-1923). Haz. Bülent Demirbaş. İstanbul: Arba Yayınları, 1992.
• Atay, Falih Rıfkı. Atatürk’ün Bana Anlattıkları. İstanbul: Sel Yayınları, 1955.
• Atay, Falih Rıfkı. Çankaya. İstanbul: Pozitif Yayınları, 1968.
• Avcıoğlu, Doğan. 31 Mart’ta Yabancı Parmağı. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2013.
• Avcıoğlu, Doğan. Türkiye’nin Düzeni I. İstanbul: Tekin Yayınları, 1976.
• Aybars, Ergün. Türkiye Cumhuriyet Tarihi I. İzmir: DEÜ Hukuk Fakültesi Yayınları, 1998.
• Bayar, Celal. Ben De Yazdım, Millî Mücadeleye Giriş, cilt 1. İstanbul: Sabah Yayınları, 1997.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
• Bıyıklıoğlu, Tevfik. Atatürk Anadolu’da 1919-1921. Ankara: Kent Basımevi, 1981.
• Birinci, Ali. Tarih Yolunda Yakın Mazinin Siyasi ve Fikri Ahvali. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.
• Cebesoy, Ali Fuat. Milli Mücadele Hatıraları. İstanbul: Temel Yayınları, 2000.
• Çavdar, Tevfik. İttihat ve Terakki. İstanbul: İletişim Yayınları, 1991.
• Çukurova, Bülent. Kurtuluş Savaşında Haberalma ve Yer Altı Çalışmaları. Ankara: Ardıç Yayınları, 1994.
• Demirel, Ahmet. Birinci Mecliste Muhalefet (İkinci Grup). İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
• Duru, Kazım Nami. İttihad ve Terakki Hatıralarım. İstanbul: Sucuoğlu Matbaası, 1957.
• Engin, Vahdettin. Hesaplaşma. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2011.
• Erdinç, Erol Şadi. Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti Yargılamaları, cilt 1. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2018.
• Ergun, Ferdan. II. Meşrutiyet’i Yeniden Düşünmek. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010.
• Ertürk, Hüsamettin. İki Devrin Perde Arkası. Haz. Samih Nafiz Tansu. İstanbul: Sebil Yayınları, 1996.
• Goloğlu, Mahmut. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-1 1924-1930 Devrimler ve Tepkileri. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2017.
• Hanioğlu, M. Şükrü. Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902). İstanbul: İletişim Yayınları, 1989.
• İnalcık, Halil. Milli Mücadele Tarihi (1908-1923). İstanbul: Kronik Kitap, 2022.
• İşleyen, Ali Şahin. Atatürk Dönemi Türkiye’sinde Tehdit Algılamaları Güvenlik (Leştirme) Dışılaştırma Çerçevesinden Üç Olay. Ankara: Barış Kitap, 2023.
• Jaeschke, Gotthard. Kurtuluş Savaşı ile ilgili İngiliz Belgeleri. çeviren Cemal Köprülü. Ankara, TTK Yayınları, 1991.
• Jaeschke, Gotthard. Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar. Ankara: TTK Yayınları, 1970.
• Karabekir, Kazım. İstiklal Harbimiz, cilt 1. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Karabekir, Kazım. İttihat ve Terakki Cemiyeti. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2023.
• Karaca, Taha Niyazi. Son Osmanlı Meclis-i Mebusan Seçimleri. Ankara: TTK Yayınları, 2004.
• Karaman, Sami Sabit. Trabzon ve Kars Hatıraları, İstiklal Mücadelesi ve Enver Paşa. İzmit: Arma Yayınları, 1949.
• Karaman, Sami Sabit. İstiklal Mücadelesi ve Enver Paşa. İstanbul: Arma Yayınları, 2002.
• Karay, Refik Halid. Minelbabilelmihrab. İstanbul: İnkılâb Kitabevi, 1992.
• Karpat, Kemal. Studies on Ottoman Social and Political History. Boston: Brill, 2002.
• Karpat, Kemal. Türk Demokrasi Tarihi. İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• Kieser, Hans-Lukas. Talat Paşa: İttihatçılığın Beyni ve Soykırımın Mimarı. çeviren Ayten Alkan. İstanbul: İletişim Yayınları, 2021.
• Kuran, Ahmet Bedevi. İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2000.
• Landau, Jacob M. Panturkism in Turkey. A Study in Irredentism. London: 1981.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. çeviren Metin Kıratlı. Ankara: TTK Yayınları, 1993.
• Mardin, Şerif. The Genesis of Young Ottoman Thought, A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas. Princeton: N.J. Princeton Universty Press, 1962.
• Pehlivanlı, Hamit. Kurtuluş Savaşı İstihbaratında Askeri Polis Teşkilatı. Ankara: Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, 1992.
• Petrosyan, Yuriy Aşatoviç. Sovyet Gözüyle Jöntürkler. çeviren Mazlum Beyhan ve Ayşe Hacıhasanoğlu. İstanbul: Bilgi Yayınları, 1974.
• Ramsour, Ernest Edmondson. Genç Türkler ve İttihat Terakki 1908 İhtilali’nin Hazırlık Dönemi. çeviren Hacasan Yüncü. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2009.
• Rıfat, Mevlânzâde. Türkiye İnkılâbının İç Yüzü. İstanbul: Pınar Yayınları, 2000.
• Rıza, Ahmed. Anılar. İstanbul: Çağdaş Yayınları, 2001.
• Sakallı, Bayram. Milli Mücadele’nin Sosyal Tarihi. İstanbul: İz Yayınları, 1997.
• Selek, Sabahattin. Anadolu İhtilali. İstanbul: Burçak Yayınları, 1968. Sonyel, Salahi R. Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, cilt 1. Ankara: TTK Yayınları, 1973.
• Sorgun Taylan, İttihat ve Terakki Devlet Kavgası. İstanbul: Beyaz Balina Yayınları 2001.
• Soysal, İsmail. Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, cilt 1, (1920-1945). Ankara: TTK Yayınları, 2000.
• Şakir, Ziya. İttihat ve Terakki-II Nasıl Yaşadı. İstanbul: Akıl Fikir Yayınları, 2014.
• Şimşir, Bilal N. Kürtçülük (1787-1923). İstanbul: Bilgi Yayınları, 2007.
• Şimşir, Bilal N. Malta Sürgünleri. İstanbul: Bilgi Yayınları, 2009.
• Tanör, Bülent. Türkiye'de Yerel Kongre İktidarları (1918-1920). İstanbul: Yenigün Yayınları, 1998.
• Tansu, Samih Nafiz. İki Devrin Perde Arkası. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayınları, 2011.
• Tekeli İlhan ve Selim İlkin. Kurtuluş Savaşında Talat Paşa ile Mustafa Kemal’in Mektuplaşmaları. Ankara: TTK Basımevi, 1980.
• Tekir, Süleyman. İttihatçılık Doğuş. İstanbul: Kronik Kitap, 2023.
• Tekir, Süleyman. İttihatçılık İktidar. İstanbul: Kronik Kitap, 2024.
• Temo, İbrahim. İttihat ve Terakki Anılarım. İstanbul: Alfa Basım Yayınları, 2013.
• Tevetoğlu, Fethi. Milli Mücadele Yıllarında Kuruluşlar. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Toprak, Zafer. Türkiye’de Milli İktisat (1908-1918). İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2019.
• Topuz, Hıfzı. 100 Soruda Basın Tarihi. İstanbul: Gerçek Yayınları, 1973.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasi Partiler (1859–1952). İstanbul: Arba Yayınları, 1952.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasi Partiler cilt 1 (II. Meşrutiyet Dönemi). İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1988.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasi Partiler cilt 2 (Mütareke Dönemi). İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1999.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasi Partiler cilt 3 (İttihat ve Terakki). İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1989.
• Tunçay, Mete. Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1930). Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1978.
• Turan, Şerafettin. Türk Devrim Tarihi, cilt 1. Ankara: Bilgi Yayınları, 1991.
• Vardar, Galip. İttihad ve Terakki İçinde Dönenler. Haz. Samih Nafiz Tansu. İstanbul: Yeni Zamanlar Yayınları, 2003.
• Yalçın, Edip Semih. Mustafa Kemal Paşa’nın İttihatçılığı, Türkler cilt 13. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Zürcher, Erik Jan. Bir Ulusun İnşası. çeviren Lütfi Yalçın. Ankara: Akılçelen Kitapları, 2015.
• Zürcher, Eric Jan. Millî Mücadele’de İttihatçılık. çeviren Nüzhet Salihoğlu. İstanbul: Bağlam Yayınları, 1987.
• Zürcher, Erik Jan. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2000.
• Aktepe, Münir. “Atatürk’ün Sofya Ataşeliğine Kadar İTC ile Olan Münasebetleri ve Bu Hususla Alakalı Bir Belge.” Belleten 38, 150 (1974): 263-294.
• Arslan, Bahar. “Mütareke Döneminde İttihatçılık: İzmir’de Teceddüt Fırkası (11 Kasım 1918-5 Mayıs 1919).” Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 20, 40 (2020-Bahar): 351-375.
• Bal, Mehmet Akif. “Milli Mücadelenin Gizli Teşkilatı: Karakol Cemiyeti (1918-1920).” Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 130, 256 (2022): 103-148.
• Baykal, Hülya. “Millî Mücadele Yıllarında Mustafa Kemal Paşa İle Cemal Paşa Arasındaki Yazışmaları.” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 14 (Mart 1989): 439.
• Bingöl, Abdulhakim. “İttihat ve Terakki Cemiyeti, Faaliyetleri Üzerine Türkiye’de Yazılmış Tezler Bibliyografyası.” Tarih ve Tarihçi 3,1 (Haziran 2024): 1-12.
• Çelik, Esma Torun. “Mondros Mütarekesi’nden II. TBMM Seçimlerine İttihat ve Terakki Fırkası’nı Canlandırma Teşebbüsleri ve İttihatçılık Tartışmaları.” Tarih ve Günce Dergisi 12 (2023/Kış): 203-267.
• Çevik, Zeki. “Cumhuriyetin İlk Yıllarında İttihatçıların Tasfiyesi.” Yeni Türkiye Dergisi 8, 44 (Mart-Nisan 2002): 496-509.
• Çukurova, Bülent. “Kurtuluş Savaşında İstanbul Gizli Grupları.” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 1,5 (Mart 1986): 519-526.
• Er, Alev. “Milli Mücadelede Siyasi Kuruluşları.” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 4:1123. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Giray, Muharrem. “İstanbul’un İşgalinde Gizli Bir Teşkilat, Karakol Cemiyeti.” Yakın Tarihimiz 3,36 (1962):345.
• Günay, Nejla. “İttihatçıların Türkleştirme Siyasetiyle İlgili İddialar ve Tarih Yazımındaki Çelişkiler.” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 30, 88 (Mart 2014): 115-158.
• Ilgaz, Hasene. "Karakol Cemiyeti." Tarih ve Edebiyat Mecmuası 17, 1 (Ocak 1981): 11.
• Kaan, Oğuz. “Türk Siyasi Tarihi’nde Jön Türk Kongreleri.” Econharran Harran Üniversitesi İİBF Dergisi 3,4 (2019): 1-19.
• Koçal, Vedat. “II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Otoriter Yönetim Geleneğinin Sosyo-Ekonomik Kökleri: İttihatçılığın Sosyo-Ekonomik Temelleri Üstüne Bir Çözümleme Denemesi.” Niğde Üniversitesi İİBF Dergisi 6,2 (2013): 244-258.
• Müezzinoğlu, Ersin. “Millî Mücadele Döneminde İttihatçılar Üzerine Bir Değerlendirme.” İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5, 8 (2016): 2913-2933.
• Müezzinoğlu, Ersin. “Savaş Kabinelerinin Sorgulanmalarına Göre Osmanlı Devletinin Birinci Dünya Savaşına Girişi.” History Studies 7,1 (Mart 2015): 121-138.
• Örs, Orhan. “Kuruluşundan Birinci Dünya Savaşına Kadar İttihat ve Terakki Cemiyeti.” Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi 51(Bahar 2013): 679-716.
• Sertoğlu, Mithat. “Tarihimizde İlk Milli Kongre.” BTTD (Eylül 1969): 8.
• Sonyel, Salahi R. “1919 Yılı İngiliz Belgelerinin Işığında Mustafa Kemal ve Mili Mukavemet.” Türk Kültürü 7, 85 (Kasım 1969):
• Sürgevil, Sabri. “İttihat ve Terakki’den Millî Mücadele’ye.” Çağdaş Türkiye Araştırmaları Dergisi 1, 2 (1992): 329-338.
• Tevetoğlu, Fethi. “Atatürk-İttihat ve Terakki.” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 5, 15 (1989): 613-624.
• Tunaya, Tarık Zafer. “İkinci Meşrutiyet Rejimi ve Atatürk.” İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi (1981): 114.
• Turan, Şerafettin. “Kuruluş Savaşında Kongreler.” Cumhuriyet’in 50. Yıldönümü Semineri. Ankara: TTK Basımevi, 1975.
• Uzun, Hakan. “Türk Demokrasi Tarihinde I. Meşrutiyet Dönemi.” Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi 6,2 (2005): 145-162.
• Worringer, Renee. “‘Avrupa’nın Hasta Adamı’ mı, yoksa ‘Yakın Doğunun Japonyası’ mı?: Hamidiye ve Jön Türk Dönemlerinde Osmanlı Modernitesinin İnşası.” Uluslararası Ortadoğu Çalışmaları Dergisi 36, 2 (Mayıs 2004): 207-230.
• Yalçın, Semih. “Mustafa Kemal Paşa’nın İttihatçılığı.” Türk Tarihi ve Kültür Araştırmaları (29 Eylül 2017): 245-262.
• Yavan, Mehmet Kürşad. “İttihatçılar ve İzmir Suikastı.” Türk Dünyası Araştırmaları 118, 232 (Ocak-Şubat 2018): 97-116.
• Yel, Selma. “Malta Sürgünlerinin Mübadele Edilmesi.” Askeri Tarih Bülteni 18, 35 (Ağustos 1993): 225.
• Akal, Emel. “Millî Mücadele’nin Başlangıcında Mustafa Kemal, İttihat ve Terakki ve Bolşevizm.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2001.
• Demirbaş, Osman. “İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Milli Mücadele.” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1999.
• Kocaoğlu, Bünyamin. “İttihat ve Terakki Fırkasının Dağılması.” Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2003.
• Mehmetefendioğlu, Ahmet. “İkinci Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Hükümetleri ve İttihat ve Terakki.” Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 1996.
• Müezzinoğlu, Ersin. “Bir İttihatçı Eğitimci Ahmet Şükrü Bey.” Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2012.