HAS-BAĞÇEDE 'AYŞ U TARAB'DA KLASİK TÜRK EDEBİYATININ İRANÎ MENŞEİ TEZİ

Yıl 2019, Cilt: 21 Sayı: 1, 67 - 93, 20.03.2019

Bünyamin Taş

https://doi.org/10.16953/deusosbil.480956

Öz

Menşe
tartışmaları, modern edebiyat tarihlerinin yazılmaya başlandığı 19. yüzyıldan
itibaren, ulusçuluk akımının da etkisiyle, edebiyat tarihlerinin ilk ve en
önemli meselesi haline gelmiştir. Söz konusu tartışmalar, ileri sürülen
problemin tabiatı gereğince, sanat eserinin kıymetini sanatın kendi kuralları
çerçevesinde değerlendirmek yerine eserin ait olduğu edebî geleneğin tarihî
gelişim çizgisi ile ulusal tarih/siyaset arasında güçlü bir bağ kurmaya
odaklanmıştır. Böylece eserlerin anlam ve biçim katmanındaki muhtelif unsurların
milliyetini tayin etme çabası ön plana çıkmıştır. Bu bağlamda klasik Türk
edebiyatı merkezli modern araştırmaların/tartışmaların önemli bir kısmı da menşe
problemine hasredilmiştir. Araştırmaların temel meselesinin çok spesifik olduğu
durumlarda bile araştırmacıların kendilerini bir şekilde menşe tayiniyle
ilgilenmek zorunda hissettikleri görülmektedir. Künyesinden ve takdim
yazısından açıkça anlaşılacağı üzere Osmanlı seçkinlerinin eğlence hayatını ve
bu hayatın ayrılmaz bir parçası olan şiir ve şair konularını ele alan
Has-bağçede ‘Ayş u Tarab’ın da ilk mevzusu menşe tayinine ayrılmıştır. Halil
İnalcık, Osmanlı seçkinlerinin eğlence hayatının en somut mekânı olan işret
meclisi geleneğinin hem şekil hem de muhteva yönünden temel olarak İslam öncesi
İran kültürünün bir uzantısı olduğunu ve dolayısıyla işret meclislerinin
vazgeçilmez bir unsuru olan klasik şiirin de büyük ölçüde İranî gelenekten
beslendiğini ileri sürmektedir. Bu çalışmada, Halil İnalcık’ın Has-bağçede ‘Ayş
u Tarab’da ileri sürdüğü İranî menşe tezinin mesnetleri ve bu mesnetlerin söz
konusu tezi destekleyip desteklemediği tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Has-bağçede 'Ayş u Tarab, Klasik Türk Edebiyatı, İranî Menşe, İranî Menşe

Kaynakça

• KAYNAKÇA Abdurrahman Fehmi Efendi. (2005). Medresetü'l-'Arab. (H. Elmalı, C. Eren, Dü.) İzmir: Yeni Akademi Yayınları.
• Andrews, W. G. (2014). Şiirin sesi toplumun şarkısı. (T. Güney, Çev.) İstanbul: İletişim Yayınları.
• Armutlu, S. (2014). Derî Farsçasında gazelin oluşumu, felsefesi: Bu gazeldeki aşk söylemi ve güzellik unsurlarının kaynağı olarak hadarî ve uzrî gazel. Doğu Esintileri (1), 33-120.
• Atçeken, İ. H. (2013). Velîd II. Diyanet Vakfı İslam ansiklopedisi (Cilt 43, s. 31-33). İstanbul: İSAM.
• Banarlı, N. S. (1983). Resimli Türk edebiyâtı târihi. İstanbul: MEB.
• Brockelmann, C. (1964). İslam milletleri ve devletleri tarihi. (N. Çağatay, Çev.) Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Câhiz Ebû Osman. (2015). Saray âdâbı kitâbü't-tâc fî-ahlâki'l-mülûk. (A. Benli, Çev.) İstanbul: Klasik Yayınları.
• Canan, İ. (2009). Kütüb-i sitte tercüme ve şerhi. Ankara: Akçağ.
• Cooperson, M. (2008). JĀḤEẒ. Encyclopædia Iranica. Online Edition: http://www.iranicaonline.org/articles/jahez (Erişim Tarihi: 15.07.2018).
• Çağrıcı, M. (2001). İtidal. Diyanet Vakfı İslam ansiklopedisi (Cilt 23, s. 456-457). İstanbul: İSAM.
• Çetin, N. M. (2011). Eski Arap şiiri. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Demirayak, K. (2017). Arap edebiyatı tarihi - III. Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Eminhânî, Î., Nizâm-İslâmî, Z. (1392). Berresî-i tatbîkî-i mefhûm-i adâlet der-Şâhnâme (Îrân-i bâstân) ve âsâr-i Eflâtûn. Edebiyyât-i İrfânî ve Ustûre Şinâhtî, 9 (30), 39-70.
• Fedevî, T., Bâvânpûrî, M., Loristânî, N. (1393). Beynenmetniyyet-i Kur'ânî der-Şâhnâme-i Firdevsî. Mecelle-i Mutâla'ât-i İntikâdî-i Edebiyyât (2), 59-72.
• Firdevsi. (1956). Şehname. (N. Lugal, K. Akyüz, Çev.) İstanbul: MEB.
• Gibb, E. (1999). Osmanlı şiiri tarihi. (A. Çavuşoğlu, Çev.) Ankara: Akçağ.
• Gibb, H. (2017). Arap edebiyatı. (O. Özatağ, Çev.) Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Güleç, İ. (2017). Hz. Peygamber'in şiire karşı tutumu. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (19), 123-146.
• Horatius. (1994). İambus’lar, lirik şiirler, satura’lar, mektuplar. (T. Uzel, Çev.) Ankara: TTK Basımevi.
• Humâyî, C. (1309). Târîh-i edebiyyât-i Îrân ez-inkirâz-i Sâsâniyân tâ hamle-i Mogôl (Cilt 2). Tebriz: Kitâbhâne-i Edebiyye.
• Hüseynî, S. (1378). Te'sîr-i Kur'ân ve ferheng-i İslâmî der-zebân ve edeb-i Fârisî tâ sede-i pencom-i hicrî. Zebân ve Edeb (7-8), 19-34.
• İbn Kesîr. (1993). Hadislerle Kur'an-ı Kerîm tefsîri. (B. Karlığa, B. Çetiner, Çev.) İstanbul: Çağrı Yayınları.
• İlhâmî, F. (1387). Te'sîr-i Kur'ân ve hadîs der-Şâhnâme-i Firdevsî. Usve (6-7-8), 2-5/13-17.
• İnalcık, H. (2018). Has-bağçede 'ayş u tarab nedîmler şâirler mutribler. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
• İpekten, H. (2002). Eski Türk edebiyatı nazım şekilleri ve aruz. İstanbul: Dergâh.
• Jettmar, K. (1967). Art of the steppes. (A. E. Keep, Çev.) New York: Crown Publishers.
• Kabûl, İ., Fâtımî, S. (1388). Berresi-i tatbîkî-i suhânân-i Bozercmihr der-Şâhnâme bâ Kur'ân ve hadîs. Costârhâ-yi Edebî (165), 69-93.
• Kartal, A. (2016). Türk-Fars edebî ilişkileri hakîkate düşen gölge. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• el-Kaysî, 'A. S. (2014). Aşırılıklar karşısında Kur’anî perspektiften vasat ümmet olma bilinci. (Y. Ağkuş, Çev.) Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (1), 195-22.
• Keykâvus b. İskender. (1956). Kâbûsnâme. (A. A. Badawi, Dü.) Tahran: Ebne-Sina.
• Khaleghi-Motlagh, D. (1983). ADAB i (Adab in Iran). Encyclopaedia Iranica. Online Edition: http://www.iranicaonline.org/articles/adab-i-iran (Erişim Tarihi: 15.07.2018).
• Kocatürk, V. M. (1964). Türk edebiyatı tarihi. Ankara: Edebiyat Yayınevi.
• Köprülü, M. F. (1981). Türk edebiyatı tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Levend, A. S. (1980). Divan edebiyatı. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Levend, A. S. (2014). Türk edebiyatı tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• McDonald, M. V. (2007). Bir tür olarak Arap edebiyatında hayvanı konu alan kitaplar. (Ş. Şahin, Çev.) Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16 (2), 393-403.
• Muntasib-Mucâbî, H. (1382). Firdevsî ve ithâm-i Zerdüştîgerî. Pijûhişhâ-yi Edebî (1), 129-146.
• Muntasib-Mucâbî, H. (1384). Te'sîr-i Kur'ân ve ehâdîs der-Şâhnâme-i Firdevsî. Kirmânşâh: Tâk-i Bustân.
• Öz, A. (2018). Kur'an'ın önerdiği vasat ümmet. İstanbul: Çıra Yayınları.
• Özcanoğlu, M. (1988). Adî b. Zeyd. Diyanet Vakfı İslam ansiklopedisi (Cilt 1, s. 382). İstanbul: İSAM.
• Pellat, C. (1983). ADAB ii (Adab in Arabic literature). Encyclopædia Iranica. Online Edition: http://www.iranicaonline.org/articles/adab-ii-arabic-lit (Erişim Tarihi: 15.07.2018).
• Rypka, J., Klíma, O., vd. (1385). Târîh-i edebiyyât-i Îrân. (Î. Şehâbî, Çev.) Tahran: Şirket-i İntişârât-i İlmî ve Ferhengî.
• Sancisi-Weerdenburg, H. (1993). CYROPAEDIA. Encyclopaedia Iranica. Online Edition: http://www.iranicaonline.org/articles/cyropaedia-gr (Erişim Tarihi: 15.07.2018).
• Şecerî, R., & Nûşâbâdî, H. C. (1394). Bâztâb-i mefâhîm-i Kur'ânî pâdâş ve keyfer-i a'mâl der-Şâhnâme. Pijûhişhâ-yi Edebî - Kur'ânî, 3 (1), 137-159.
• Şerefşâhî, K. (1385, Tâbistân). Hakîm-i Tûs ve âmûzehâ-yi Kur'ânî. Şi'r (48), 84-89.
• Zebîdî Zeynüddîn Ahmed (1980). Sahîh-i Buhârî muhtasarı Tecrîd-i Sarîh tercemesi ve şerhi. (K. Miras, Çev.) Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.