IN THE SHADOW OF TREACHERY AND HEROISM, A PHENOMENON IN THE RECENT HISTORY OF TURKESTAN: MOLLA IBRAHIM BEG (LAKAY)

Yıl 2022, Cilt: 24 Sayı: 2, 521 - 550, 30.06.2022

Nurettin Hatunoğlu

https://doi.org/10.16953/deusosbil.1036473

Öz

Since the historical events in the recent period of the Turkestan geography resulted in occupation, the figures who opposed the Soviet occupation at that time were labeled with the accusation of treason. The Turkic Republics who had gained their independence after the collapse of the Soviet Union, encountered with the emerging of a new perspicacity, which led to the historical events of that period to be discussed from a different perspective. This has naturally led to discussions about some names. İn this context, one of the most controversial names has been Molla Ibrahim Beg. He was criticized by the anti-Soviet circles for his demeanor towards Enver Pasha and the relationship he established with Alim Khan; Mollah Ibrahim Beg has begun to be recognized as a historical hero in today’s Uzbekistan, where the identity building process is taking place. The main subject of the study is to evaluate Molla Ibrahim Beg, who was overshadowed by relative concept such as treachery and heroism, according to the conditions of the period and to disclose his activities. In the introduction part of the study, after a general summary of the historical events that took place in the time and place where Mullah Ibrahim Beg was active, the details of the study have been taking part on different views related to the treachery and heroism. By emphasizing his attitude towards Enver Pasha and his relationship with Alim Khan, which are the main reasons for being accused of treason, the subject has been amplified and to further reveal different perspectives. By studying its anti-Soviet military activities and its relations with the Afghan government, the historical reasons and importance of the Turkishness of Turkestan have been tried to be disclosed. In the conclusion part of the study, objective inferences in accordance with the academic method, and relative concepts such as treachery and heroism have been tried to be made.

Anahtar Kelimeler

Molla İbrahim Beg Lakay, Enver Pasha, Alim Han, East Bukhara, South Turkestan

HAİNLİK VE KAHRAMANLIK GÖLGESİNDE YAKIN DÖNEM TÜRKİSTAN TARİHİNDE BİR FENOMEN:MOLLA İBARAHİM BEG (LAKAY)

Öz

Türkistan coğrafyasının yakın döneminde yaşanan tarihi olaylar işgal ile sonuçlandığı için, o dönemde Sovyet işgaline karşı koyan şahsiyetler hainlik suçlaması ile yaftalanmışlardır. Sovyetler Birliği’nin dağılması sonrası bağımsızlığına kavuşan Türk Cumhuriyetleri’nde yeni bir anlayış ortaya çıktığı için o dönem tarihi olayları farklı bakış açıları ile ele alınmaya başlanmıştır. Bu durum doğal olarak bazı isimler hakkında tartışmaların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu bağlamda en tartışmalı isimlerden biri Molla İbrahim Beg olmuştur. Enver Paşa’ya takındığı tavır ve Âlim Han ile kurduğu ilişki yüzünden Sovyet karşıtı çevreler tarafından da eleştirilen Molla İbrahim Beg, kimlik inşa etme sürecinin yaşandığı günümüz Özbekistan’ında tarihi bir kahraman olarak değerlendirilmeye başlanmıştır. Hainlik ve kahramanlık gibi göreceli kavramların gölgesinde kalan Molla İbrahim Beg’in dönemin şartlarına göre değerlendirilmesi ve yaptığı faaliyetlerin ortaya konması çalışmanın ana konusunu teşkil etmektedir.
Çalışmanın giriş kısmında Molla İbrahim Beg’in faaliyet gösterdiği zaman ve mekânda meydana gelen tarihi olayların genel bir özeti yapıldıktan sonra, hainliği ve kahramanlığı ile ilgili farklı görüşlere yer vermek suretiyle konunun ayrıntılarına geçilmiştir. Hainlikle suçlanmasında baş nedenlerden olan Enver Paşa’ya tavrı ve Âlim Han ile olan ilişkisi üzerinde durularak konu daha da derinleştirilmeye ve farklı bakış açıları ortaya konmaya çalışılmıştır. Sovyet karşıtı askeri faaliyetleri ve Afganistan hükümeti ile ilişkileri irdelenerek Türkistan Türklüğü için ön plana çıkışının tarihsel sebepleri ve önemi ortaya konmaya çalışılmıştır. Çalışmanın sonuç kısmında hainlik ve kahramanlık gibi göreceli kavramlardan bağımsız, akademik metoda uygun objektif çıkarımlar yapılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Molla İbrahim Beg Lakay, Enver Paşa, Âlim Han, Doğu Buhara, Güney Türkistan

Kaynakça

• Bademci, A. (2010). Sarıklı Basmacı (Türkistan’da Enver Paşa’nın Umumi Muhaberat Müdürü Molla Nafiz’in Hatıraları), İstanbul: Ötüken Yayınları, Ankara.
• Bademci, A. (2008). Türkistan Milli İstiklal Hareketi Korbaşılar ve Enver Paşa (1917-1934), C.1, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Corayev, M, R. Nurulin, S. Kemalov vd. (2000). Özbekistanning Yengı Tarihi 2. Kitap, Taşkent: Şark Neşriyatı.
• Alim Han, E.S. (1991). Buhara Halkıning Hasreti Tarihi, Çev: Abdusadık İrisov, Taşkent: Fen Neşriyatı.
• Feyzzat, m. A. (1372). Mucahid-i Kahraman İbrahim Beg Lakay, Pakistan: yy.
• Hatunoğlu, N. (2015), Buhara’daki Ceditçilik Hareketi ve Yaş Buharalılar, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (SÜTAD), Sayı 38, 1-33.
• Hayit, B. (1997). Basmacılar: Türkistan Milli Mücadele Tarihi (1917-1934), Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hayit, b. (2004). Milli Türkistan Hürriyet Davası: Milli Türkistan Mecmuasından Bildirilgen Fikirler, (Türkistan Türkçesiyle Metinler), Ed: Timur Kocaoğlu, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Nourzhanov, K. (2015). Bandits, Warlords, National Heroes: İnterpretationsof the Basmachi Movement in Tajikistan, Central Asian Survey, 34(2), 177-189.
• Nazarov, N. A. (2006), Muhammed İbrahimbeg Lakay 2. Nashr, Taşkent: yy.
• Nazarov, N. A. (2011), Afğanıstan Özbeklerı, Taşkent: yy.
• Recebov, K. (2021b). İbrahimbeg Korbaşıning Cesaretı, Таълим Ва Инновацион Тадқиқотлар - Educatıon And Innovatıve Research, No:5, 7-20.
• Recebov, K. (2013). İbrahimbeg, Özbekistan Milli Ansiklopediyası, Taşkent: Devlet İlmi Neşriyatı.
• Recebov, K. (2002), Buharage Kızıl Ermiye Baskını ve Unge Karşı Kureş, Taşkent: Maneviyat Naşrı.
• Ritter, W. S. (1985). The Final Phase in the Liquidation of Anti-Soviet Resistance in Tadzhikistan: Ibrahim Bek and the Basmachi, 1924-31, Soviet Studies, 37 (4), 484-493.
• Togan, Z. V. (1981). Bugünkü Türk İli (Türkistan) ve Yakın Tarihi, İstanbul: Enderun Yayınları.
• Rashidov, U. (2004). Enver Posho Shaxsi va Uning Siyosiy Biografiyasi Haqida”, O‘zbekiston Tarixi, San 4, 35-46.
• Ülkü, İ. (1996). KGB Arşivlerinde Enver Paşa, İstanbul: Kamer Yayınları.
• Yamauchi, M. (1995). Hoşnut Olmamış Adam-Enver Paşa (Türkiye’den Türkistan’a), İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Ўзбекистон миллий энциклопедияси (Ўзб.м.э), (Özbekistan Milli Ansiklopedisi) “лоқай” maddesi, Давлат илмий нашриёти, тошкент.
• Afganistan ve Milli Türkistan, Yaş Türkistan, Oktıyabır (Birinci Teşrin), Fransa 1931, San 23, ss 21-23.
• “Hainler Uhlamaydur”, Buhara Ahbarı, 26 Kasım 1920, Sayı 9.
• RECEBOV, Kahraman, “İbrahim Beg Korbaşı ve Uning Cesur Safdaşlerı Tekdırı”, Buharaname, 26 Aralık 2021a.
• Tarih Yazımı Çalıştayları IV: Türkiye’de Popüler Tarihçilik (15-16 Nisan 2016 Kocaeli), Sonuç Raporu, httpwww.tarihyazimi.orgcalistay-sonuc-raporlari, Erişim: 19.11.2021.
• Мафтуна каримова, “Бирлаша олмаган Ўрта Осиё халқлари ёхуд ўзбек уруғидан чиққан «Учинчи Искандар» ким?”, https://uza.uz/uz/posts/birlasha-olmagan-orta-osiyo-xalqlari-yoxud-ozbek-urugidan-chiqqan-uchinchi-iskandar-kim_307675, Erişim: 03.11.2021.
• Баҳром Ирзаев, “Шарқ Наполеони - Иброҳимбек Лақай ҳақида”,https://daryo.uz/k/2021/05/24/sharq-napoleoni-ibrohimbek-laqay-haqida/, Erişim: 03.11.2021.
• Баҳром Ирзаев, “Лақайдан чиққан Бонапарт: Шўроларга қарши 10 йилдан зиёд жанг қилган Иброҳимбек Чақабоев нега жадидларни ёқтирмаган?”, https://kun.uz/71431189?q=%2F7143