TÜRKİYE'DE KÜLTÜREL İKTİDAR KODLARININ DEĞİŞİMİ: MERKEZ-ÇEVRE DİKOTOMİSİNİ YENİDEN DÜŞÜNMEK

Yıl 2023, Cilt: 25 Sayı: 1, 246 - 275, 15.03.2023

Emre Savut

https://doi.org/10.16953/deusosbil.1197708

Cited By: 1

Öz

Merkez-çevre dikotomisi Osmanlı-Türk toplumunda yöneten-yönetilen ilişkisinin kuramsal açıklanmasında kullanılan en önemli paradigmadır. Bürokratik mekanizmalar tarafından kutsal kabul edilen ve mutlak, değişmez nitelikteki merkezin değerleri ile bunların dışında kalan çevrenin değerleri ayrımına dayanan bu paradigma, çok uzun yıllar Türkiye siyasetinin açıklanmasında hakim paradigma olarak kabul edilmiştir. Türkiye’de merkeze ve çevreye ait değerler din kurumu üzerinden tanımlanmıştır. Bu bağlamda Türkiye’de toplumsal sistemin merkezinin lâik/seküler değerlerden, çevrenin ise geleneksel/muhafazakar değerlerden oluştuğu kabul edilmiştir ve Türkiye siyasetinde yöneten-yönetilen ayrımı bu değerlerin mücadelesi üzerinden incelenmiştir. Bu çalışmada öncelikle merkez-çevre paradigmasının genel kabullerinden bahsedilecek ve ardından siyasal tarihimizdeki kırılma noktalarının neden bu paradigma ile açıklandığı ve bu açıklamaların geçerliliği tartışılacaktır. Bu bağlamda çalışmada, Türkiye’nin siyasal yaşamında son 10 yıllık dönemde yaşanan değişimler kültürel söylem ve semboller üzerinden incelenecektir. Çalışmada merkez ve çevre arasındaki mücadele alanları arşiv araştırmasına dayanarak ele alınacak ve arşiv araştırmasından elde edilen bulgular neticesinde Türkiye siyasetinde merkez ve çevreye ait genel kabullerin geçerliliği sorgulanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Merkez-Çevre Paradigması, Adalet ve Kalkınma Partisi, Bürokrasi, Kültürel Değerler

CHANGE OF CULTURAL POWER CODS IN TÜRKİYE: RETHINKING THE CENTER PERIPHERY DICHOTOMY

Öz

Center-periphery paradigm is the most important paradigm that is used in the theoretical explanation of ruler-ruled relationship in Turkey. According to paradigm, the values of the center are absolute and unchangeable and bureaucratic cadres considers these values as sacred. All values which are except from values of center are defined as values of environment. This paradigm was accepted as dominant paradigm for many years in the explanation of Turkish politics. The values of the center and periphery have been defined through religion in Turkey. In this context, It has been accepted that the center comprises from secular values and the periphery comprises from traditional/conservative values and the distinction of ruler-ruled has been examined with these values in Turkish politics. In this study, firstly, the general acceptances of the paradigm will be mentioned and then why the break points of our political history are explained with this paradigm and the validity of these explanations will be discussed.. In this context, changes in the last ten years of the Turkish political life will be examined through cultural discourse and symbols. In the study, struggle areas between center and periphery will be discussed through archival research and the validity of the general acceptances of the center-periphery paradigm in the last period of Turkish politics will be queried through archival findings.

Anahtar Kelimeler

Center-Periphery Paradigm, Justice and Development Party, Bureaucracy, Cultural values

Kaynakça

• Açıkel, F. (2006). Entegratif Toplum ve Muarızları: 'Merkez-çevre' Paradigması Üzerine Eleştirel Notlar. Toplum ve Bilim, 105, 30-69.
• Ahıska, M. (2006). Türkiye'de Çevresiz Merkez ve Garbiyatçılık. Toplum ve Bilim, 105, 11-29.
• Ahmad, F. (2022). Modern Türkiye'nin Oluşumu (19. Baskı). Çev. Yavuz Alogan. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• AKP Yalnız Kaldı. Cumhuriyet. (24.04.2003).
• Aksoy, M. (2005). Başörtüsü-Türban: Batılılaşma, Modernleşme, Laiklik ve Örtünme. İstanbul: Kitap Yay.
• Anayasa Mahkemesi'nden '367 Şart' Kararı. Milliyet. (02.05.2007).
• Aslan, S. & Taylan, Ö. (2016). Ak Parti Dönemi Din-Devle İlişkileri ve Laiklik Politikaları. S. Aslan ve Y. Demirhan (Der.), Türk Siyasal Hayatında AK Parti Dönemi içinde (ss. 233-281). Bursa: Ekin Yay.
• Ayasofya Müzesi. Zaman. (01.02.1935).
• Ayşen Gürcan İlk Türbanlı Bakan Oldu. Birgün, (28.08.2015).
• Başkut, C. F. (1960, Temmuz 17). Alparslan Türkeşle Görüşme. Cumhuriyet.
• Başörtülü Hâkim ve Savcı Serbest. Cumhuriyet. (01.06.2015).
• Başörtülü Vekiller Meclis'te. Sabah. (31.10.2013).
• Bayramoğlu, A. & Güngören, A. (2006). Şerif Mardin'le Din ve Devlet Sosyolojisi Konusunda Söyleşi. Türkiye'de Toplum ve Siyaset (13. Baskı) içinde. (ss.119-158). İstanbul: İletişim Yay.
• Bican, M. (2017). 28 Şubat'tan Bugüne Bakmak. İstanbul: Galeati Yay.
• Bingöl, Y & Çolak, M. (2010). Merkez Çevre Teorisi Hala Türk Siyasetini Açıklıyor mu?. Türkiye Günlüğü, Kış (100), 94-106.
• Birand, M. A. & Bilâ, H. & Akar, R. (2006). 12 Eylül Türkiye'nin Miladı (5.Baskı). İstanbul: Doğan Kitap.
• Birand, M. A. & Dündar C. & Çaplı, B. (2005). Demirkırat Bir Demokrasinin Doğuşu (10.Baskı). İstanbul: Doğan Kitap.
• Birand, M. A. & Yıldız, R. (2012). Son Darbe 28 Şubat. İstanbul: Doğan Kitap.
• Biranın Ruhsatsız Yerlerde Satışı Yasaklandı. Son Havadis. (12.03.1974).
• Bora, T. & Can, K. (2000). Devlet, Ocak, Dergâh (6. Baskı). İstanbul: İletişim Yay.
• Cami Laikliğe Aykırı Değil. Milliyet. (26.01.1987).
• Cündioğlu, D. (1998). Türkçe Kur'an ve Cumhuriyet İdeolojisi. İstanbul: Kitabevi Yay.
• Cündioğlu, D. (2014). Meşrutiyet'ten Cumhuriyet'e Din ve Siyaset (3.Baskı). İstanbul: Kapı Yay.
• Çağlar, A. & Uluçakar, M. (2017). Günümüz Türkçülüğünün İslamla İmtihanı: Türk-İslam Sentezi ve Aydınlar Ocağı. Türkiyat Araştırmaları, Bahar (26), 119-139. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/582105. (Erişim Tarihi: 17.09.2022).
• Çalmuk, F. (2004). Kod Adı İHL Bir İmam Hatip Hikayesi. Ankara: Merdiven Yay.
• Çankaya'daki 'Türban Yasağı' Bütünüyle Bitti. Milliyet. (30.10.2012).
• Demirel, S. (1966). Türk Milleti İle Bayramlaşma. Son Havadis. (26.01.1966).
• Eroğul, C. (2014). Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi. İstanbul: Yordam Kitap.
• Eryılmaz, B. (2010). Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme (3. Baskı). İstanbul: İşaret Yayınları.
• Etekler Diz Altı. Milliyet. (13.05.1987).
• Fahd Özal'a 3,5 Saat İçini Döktü. Milliyet. (22.03.1985).
• Findley, C. (2012). Modern Türkiye Tarihi İslam, Milliyetçilik ve Modernlik 1789-2007 (2.Baskı). çev. Güneş Ayas. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Gazi Eğitim Öğrencileri Dün Sınava Girdiler. Cumhuriyet. (18.06.1968).
• Genelkurmay'dan Sert Açıklama. Milliyet. (28.04.2007).
• Gönenç, L. (2006). 2000'li yıllarda merkez ve çevre ilişkilerini yeniden düşünmek. Toplum ve Bilim, 105, 129-152.
• Gürsel'in Basın Toplantısı. Milliyet. (03.03.1961).
• Güvenç, B. & Şaylan, G. & Tekeli, İ. & Turan, Ş. (1991). Türk-İslam Sentezi. İstanbul: Sarmal Yay.
• Güzel İstanbul Heykeli Kaldırıldı. Milliyet. (19.03.1974).
• Hanioğlu, M.Ş. (2006). Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Zihniyet, Siyaset ve Tarih. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• İlâhiyat Fakültesinde Süresiz Boykot Dün Başladı. Tercüman. (16.04.1968).
• İnce, Ö. (2010, Aralık 3). Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanun. Hürriyet. http://www.hurriyet.com.tr/bazi-kisvelerin-giyilemeyecegine-dair-kanun-16436997, (Erişim Tarihi: 19.02.2022).
• Jaschke, G. (1972). Yeni Türkiye'de İslâmlık, çev. Hayrullah Örs. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Kamuda Başörtüsü Yasağı Kalktı. Sabah. (08.10.2013).
• Kamusal Alanda Türban Takılmaz. Sabah. (25.11.2002).
• Kara, H. (2012). Siyasal, Toplumsal ve Ekonomik Değişim Sürecinde Türkiye'de Din-Devlet İlişkileri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Karpat, K. (2006). Osmanlı'da Değişim Modernleşme ve Uluslaşma, çev. Dilek Özdemir. Ankara: İmge Kitabevi.
• Kayıtta 'Başı Açık' Fotoğraf Şartı Kalktı. Hürriyet. (05.07.2011).
• Kışlalı, A. T. (2006). Siyasal Sistemler, Siyasal Çatışma ve Uzlaşma (7.Baskı). Ankara: İmge Kitabevi.
• Mannheim, K. (2004). İdeoloji ve Ütopya, çev. Mehmet Okyayuz, (2. Baskı). Ankara: Epos Yayınları.
• Mardin, Ş. (1991). Türkiye'de Din ve Laiklik. İçinde Türkiye'de Din ve Siyaset. İstanbul: İletişim Yay.
• Mardin, Ş. (1992). Din ve İdeoloji. İstanbul: İletişim Yay.
• Mardin, Ş. (2009). Türk Siyasasını Açıklayabilecek Bir Anahtar: Merkez Çevre İlişkileri. E. Kalaycıoğlu ve A.Y. Sarıbay (Der.), Türkiye'de Politik Değişim ve Modernleşme içinde (4. Baskı). (ss.121-158). Bursa: Dora Yay.
• Meclis 'orduevi'. Milliyet. (17.10.2004).
• Meclis'ten Türban İzni. Cumhuriyet. (26.10.1990).
• Mevzuat Bilgi Sistemi. (1925, 28 Kasım). Şapka İktisası Hakkında Kanun. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=671&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=3 (Erişim Tarihi: 19.02.2022).
• Milli Nizam Partisi Kapatıldı. Milliyet. (22.05.1971).
• MSP'li Aksay: Ayasofya'nın Müze Olması Yönetmeliğe Aykırıdır. Milliyet. (25.05.1976).
• MTTB'li Öğrenciler Fatih'in Arzusunu Yerine Getirdik Dediler. Son Havadis. (08.05.1976).
• Münevver Hanım Tedbiri. Milliyet. (24.11.2002).
• Nebiler, H. (1994). Şeriatçılar Gemi Azıya Alıyor. Cumhuriyet. (24.03.1994).
• Ortaylı, İ. (2002). Gelenekten Geleceğe (6. Baskı). İstanbul: Ufuk Kitabevi
• Ozankaya, Ö. (1995). Türkiye'de Laiklik Atatürk Devrimlerinin Temeli (8. Baskı). İstanbul: Cem Yayınevi.
• Özcan'dan Türbana Vize. Cumhuriyet. (05.09.2010).
• Radyoda Kur'an. Zafer. (07.07.1950).
• Resmî Gazete. (1934, 13 Aralık). Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanun, Sayı:2879. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2879.pdf (Erişim Tarihi: 22.02.2022).
• Resmî Gazete. (1960, 30 Temmuz). Millî Birlik Komitesinin (35) Numaralı Tebliği, Sayı:10565. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/10565.pdf (Erişim Tarihi: 20.02.2022).
• Resmî Gazete. (2014, 27 Eylül). Millî Eğitim Bakanlığına Bağlı Okul Öğrencilerinin Kılık ve Kıyafetlerine Dair Yönetmelikte Değişiklik Yapılması Hakkında Yönetmelik, Sayı:29132. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/ 2014/09/20140927-8.htm (Erişim Tarihi: 20.02.2022).
• Savut, E. (2018). Türkiye'de Yeni Merkezin Oluşumunda Geleneksel Çevrenin Kullandığı Araçların İşlevselliği (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Sedes, İ. (1968). Mesele Başörtü Meselesi Değil. Milliyet. (25.04.1968).
• Shills, E. (2002). Merkez ve Çevre. Türkiye Günlüğü, 70, 86-96.
• Simgeye Yasak Olmaz Türban İşi Çözülecek. Hürriyet. (15.01.2008).
• Şevki Yılmaz 29 Ekim'e Dil Uzattı. Milliyet. (21.11.1994).
• Tayyar, Ş. (2009). Kıt'a Dur! 28 Şubat'tan 27 Nisan'a İktidar Kavgası (3. Baskı). İstanbul: Timaş Yay.
• TBMM. (1988, 16 Kasım). TBMM Tutanak Dergisi, Dönem:18, Cilt:17, Birleşim:26.
• Toruk, İ. (2011). Türkiye'de Başörtüsü Sorunu ve Yazılı Medya Sunumu. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (30), 483-514. https://dergipark.org.tr/tr /download/article-file/257725.
• TSK'de Başörtüsü Yasağı Kalktı. Cumhuriyet. (22.02.2017).
• Tunaya, T. Z. (2003). İslamcılık akımı. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay.
• Tuncel, G. & Gündoğmuş, B. (2012). Türkiye Siyasetinde Merkez – Çevrenin Dönüşümü ve Geleneksel Merkezin Konumlanma Sorunu. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 14(3), 137-158.
• Türban Ayarlı Davet. Milliyet. (29.08.2003).
• Ünüvar, K. (2009). İttihatçılıktan Kemalizme İhya'dan İnşa'ya. T. Bora & M. Gültekingil (Der.), Modern Türkiye'de Siyasî Düşünce Cumhuriyet'e Devreden Düşünce Mirası Tanzimat ve Meşrutiyet'in Birikimi. içinde (8. Baskı). (129-142), İstanbul: İletişim Yay.
• Vakıf Binaları Otel ve Lokanta Yapılmayacak. Milliyet. (22.03.1974).
• Weber, M. (2012) Ekonomi ve Toplum. çev. Latif Boyacı. İstanbul: Yarın Yay.
• Yargıdan Sonra Polise De Türban Serbest. Hürriyet. (28.08.2016).
• Yılmaz, M. (2005). Darbeler ve İslâmcılık. T. Bora & M. Gültekingil Der.), Modern Türkiye'de Siyasî Düşünce İslâmcılık içinde (2.Baskı). (632-639). İstanbul: İletişim Yay.
• Zelyut, R. (1996). Muaviye'den Erbakan'a Din ve Siyaset. İstanbul: Yön Yay.
• Zürcher, E. J. (2016). Modernleşen Türkiye'nin Tarihi (33. Baskı), çev. Yasemin Saner, İstanbul: İletişim Yay.