AIR GAS IN ISTANBUL AND THE ECONOMIC HISTORY AFTER NATIONALIZATION (1945-1967)

Yıl 2023, Cilt: 25 Sayı: 1, 1 - 27, 15.03.2023

Murat Arısal

https://doi.org/10.16953/deusosbil.1243901

Öz

Gashanes, which were established to meet the lighting and heating needs of Dolmabahçe and Beylerbeyi Palaces, shared their surplus production with the outside to illuminate the surrounding districts. Thus, the lighting of Istanbul with gas started and the public lighting of its streets was first possible with gas. After the Dolmabahçe and Kuzguncuk gasworks established in the middle of the 19th century, Yedikule and Hasanpaşa Gashouses were put into service in the last quarter of the century. The use of gas in Istanbul, in its journey that has passed through many stages and reached a century and a half, experienced the biggest leap over the rate of increase in the number of subscribers after 1945, when Hasanpaşa and Yedikule Gasworks were nationalized, and entered a downward trend after 1965. The working range was determined between 1945-1967 after the nationalization, in which the use of coal gas was intense. Over the inter-year performance of the enterprise, the gas consumption of the society has been evaluated and the economic income-expenditure balance has been compared. It is aimed to determine the profit or loss of the gas company and to address the reasons.

Anahtar Kelimeler

Istanbul, Gas, Economic History, IETT, Nationalization., Gasworks

İSTANBUL’DA HAVAGAZI VE MİLLİLEŞTİRME SONRASI EKONOMİK TARİHİ (1945-1967)

Öz

Dolmabahçe ve Beylerbeyi Saraylarının aydınlatma ve ısınma ihtiyacını karşılamak için kurulan gazhaneler, üretim fazlasını civar semtlerin aydınlatılması için dışarıyla paylaşmışlardır. İstanbul’un havagazı ile aydınlanması böylece başlamış ve sokaklarının umumi aydınlatması ilk olarak havagazı ile mümkün olmuştur. 19. Yüzyılın ortalarında kurulan Dolmabahçe ve Kuzguncuk gazhanelerinin ardından, Yedikule ve Hasanpaşa Gazhaneleri yüzyıl son çeyreğinde hizmete girmiştir. İstanbul’da havagazı kullanımı birçok evreden geçerek bir buçuk asra ulaşan yolculuğunda, abone sayısındaki artış hızı üzerinden en büyük sıçrayışını Hasanpaşa ve Yedikule Gazhanelerinin millileştirildiği 1945 yılı sonrasında gerçekleştirmiş ve 1965’den sonra düşüş eğilimine girmiştir. Çalışma aralığı olarak, havagazı kullanımının yoğun olduğu millileştirme sonrası 1945-1967 yılları arası belirlenmiştir. İşletmenin bu yıllar arası performansı üzerinden, toplumun havagazı tüketimi değerlendirilmiş ve ekonomik olarak gelir-gider dengesi karşılaştırılmıştır. Havagazı işletmesinin kar veya zararı tespit edilerek, nedenlerinin ele alınması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, Havagazı, İktisat Tarihi, İETT, Millîleştirme., Gazhane

Kaynakça

• Akalın, M. (1957). Elektrik ve havagazından alınacak vergiler. İETT Umum Müdürlüğü, İETT Dergisi, 6, 23-24.
• Akbulut, M.R. & Sorguç, C. (1993). Gazhaneler. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt3. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 377-378.
• Akın, N. (2011). 19.Yüzyılın ikinci yarısında Galata ve Pera (3.Baskı). İstanbul: Literatür Yayınları.
• Alus, S.M. (Mayıs 1942). Gördüklerim duyduklarım, İstanbul’da ilk elektrik. 25 Mayıs 1942, Akşam Gazetesi.
• Aytar, A.L. (1957). İstanbul umumi tenvirat işleri. İETT Umum Müdürlüğü, İETT Dergisi, 8, 23-24.
• Büyüktaşkın, H. A. A., & Türkel, E. (2019). Geçmişten günümüze gazometre yapıları ve Dolmabahçe gazometresi için olası işlevlendirme önerileri. Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, (19), 55-74.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Yer Bilgisi: 58-32-89, Belge Tarihi: H-23-04-1299, Kurum: İ.ŞD.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Yer Bilgisi: 1387-34, Belge Tarihi: H-28.03.1304, Kurum: DH. KT.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Yer Bilgisi: 721-11, Belge Tarihi: H.28.03.1304, Kurum: Ş.D.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Yer Bilgisi: 118/97 Belge Tarihi: H.11.04.13, Kurum: İ.TAL.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Yer Bilgisi: 16-82, Belge Tarihi: H-26.03.1302, Kurum: Y.MTV.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Yer Bilgisi: 12-76-2, Belge Tarihi: 15.02.1925, Kurum:30-18-1-1 / Kararlar Daire Başkanlığı (1920-1928).
• Devlet Planlama Teşkilatı İstatistik Şubesi, (1969). Kalkınan Türkiye (rakamlarla 1923-1968). Yayın No: DPT:772-KD:62, Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Elektrik, (1956). İETT Umum Müdürlüğü, İETT Dergisi, (1), 18-26.
• Engin, V. & Gülsoy, U. (2016). Osmanlı'dan Cumhuriyet'e İstanbul'da elektrik. İstanbul: İETT Yayınları.
• Ergin, O. N. (1995). Mecelle-i umur-ı belediyye. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, Cilt V.
• Güvengil, R. (1956). Gaz kaçakları, İETT Dergisi, 1, 23.
• Havagazı işletmesi, (1957). İETT Dergisi 12, 27-30.
• İleri, N. (2015). Geç dönem Osmanlı İstanbul'unda kent ve sokak ışıkları. Toplumsal Tarih Dergisi, 254, 30-37
• İstanbul Belediyesi İstatistik Müdürlüğü, İstanbul şehri istatistik yıllığı (1936). 3. Cilt (1932-1933). İstanbul: Belediye Basımevi.
• İstanbul Belediyesi İstanbul Elektrik, Tramvay ve Tünel İşletmeleri Umum Müdürlüğü, (1968). İETT umum müdürlüğüne umumi bakış. İstanbul: İETT Matbaası.
• Kayserilioğlu, S., Mazak, M. & Kon, K. (1999). Osmanlıdan günümüze havagazının tarihçesi I. İstanbul: İGDAŞ Yayınları.
• Kurşun, Z. & Kavas, A. (2007). Türkiye’de gazın tarihi, Hüseyin Aykut (Ed.), dünya başkenti İstanbul’da doğalgaz. İstanbul: İGDAŞ Genel Müdürlüğü, 152-213.
• Marmara Üniversitesi Taha Toros Arşivi, Belge No: 001580259010
• Mazak, M. (2015). İstanbul gazhaneleri. Büyük İstanbul Tarihi, Cilt 9. İstanbul: İBB Kültür A.Ş. Yayınları, 396-405.
• T.C. İstanbul Belediyesi İstatistik Müdürlüğü, (1934). İstanbul şehri tenvirat istatistiği 1923-1932. İstanbul Belediye Matbaası.
• T.C. İstanbul Belediyesi İstanbul Elektrik ve Tramvay İşletmesi Umum Müdürlüğü (1957). 1956 Senesi bilançosu ve işletme neticeleri. İstanbul: Hüsnütabiat Basımevi.
• T.C. İstanbul Belediyesi İstanbul Elektrik ve Tramvay İşletmesi Umum Müdürlüğü (1966). 1965 Senesi bilançosu ve işletme neticeleri. İstanbul: Hüsnütabiat Basımevi.
• T.C. İstanbul Belediyesi İstanbul Elektrik ve Tramvay İşletmesi Umum Müdürlüğü (1968). 1967 Senesi bilançosu ve işletme neticeleri. İstanbul: Hüsnütabiat Basımevi.
• Toprak, Z. (1994). Aydınlatma. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Tarih Vakfı.1, 476-481.
• Uğur, Y., Aslaner, S., Arlı, A., Düzenli H.İ. & Yücesoy, E. (2019). Cumhuriyet döneminde Ümraniye şehirleşme, toplum ekonomi ve yönetim II. İstanbul: Ümraniye Belediyesi Kültür Yayınları.