RUSÇADAN BAŞKURTÇAYA GEÇEN SÖZCÜKLERDE GÖRÜLEN FONETİK DEĞİŞİMLER

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: 1, 434 - 453

Sevilay Tay

https://doi.org/10.16953/deusosbil.1522527

Öz

Bu çalışmada, Başkurt şair ve yazar Zeyneb Biişeva’nın Kämhetelgändär romanından ve Başqort Teleneñ Hüẕlege I-II adlı sözlükten tespit ettiğimiz Rusça alıntı sözcüklerde görülen fonetik değişimleri inceledik. Çalışma, Başkurt Türkçesine geçen Rusça alıntı sözcüklerin, Rusçanın gramer kurallarından ve fonetik özelliklerinden ne denli farklılaştığını ve bunları ne düzeyde koruduğunu tespit etmeyi amaçlamaktadır.Dilsel ilişkiler yönünden bakıldığında, kaynak dilden geçen alıntı sözcüklerin birçoğunun alıcı dilin morfolojik, fonetik ve gramatik kurallarına uyum sağladığı görülür. Bunu yaparken de kimi zaman sözcükler anlam genişlemesine, anlam daralmasına veya çok anlamlılığa evrilebilir. Öyle ki, bu çalışmadaki bazı alıntı sözcüklerde de bu durum dikkatimizi çekmiştir, ancak burada fonetik bir inceleme söz konusu edildiğinden semantik inceleme yapılmayacaktır. Bu çalışmada, ünlü ve ünsüzlerin durumunu ve ses olaylarını incelerken şu yöntemler kullanılmıştır: Başkurt Türkçesindeki ünlü ve ünsüzlerle ilgili kısaca bilgiler aktarıldıktan sonra, alıntı sözcüklerle ilgili ses değişimlerine geçilmiştir. Sözcüklerin Başkurt Türkçesinde transkripsiyon harfleriyle yazılışı ve parantez içerisinde romanın kısaltması ile sözcüğün geçtiği sayfa numarası verilmiştir. Ardından, çift tırnak içerisinde kelimenin Türkçe karşılığı ve parantez içerisinde, kullanılan sözlük kısaltması ile sayfa numarası yer almıştır. Aynı yöntem sözcüğün Rusçası için de uygulanmıştır.Sonuç olarak, Rusçadan Başkurt Türkçesine geçen 92 adet alıntı sözcüğün fonetik olarak incelendiği bu çalışmada, çoğunlukla ünlülerin değişime uğradığı tespit edilmiştir. Aynı zamanda, bu değişimlerin sıklıkla ilk ve orta hecelerde meydana geldiği görülmüştür. Başkurt Türkçesinin, alıntı sözcüklere kendi fonetik kurallarını yoğun biçimde uygulaması, bu dilin alıntı sözcüklere olan pozitif tutumuyla ilgili olarak da fikir vermektedir. Öyle ki, Başkurt Türkçesi hem kendi gramer özelliklerini hem de Eski Türkçenin temel özelliklerini uygulama ve muhafaza etme temayülü göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Alıntı Sözcük, Fonetik, Başkurt Türkçesi, Rusça, Dilbilim

PHONETIC CHANGES IN LOANWORDS FROM RUSSIAN INTO BASHKIR TURKISH

Öz

In this study, we have analysed the phonetic changes in Russian loanwords we determined in the novel Kämhetelgändär by Bashkir poet and writer Zeyneb Biişeva and the work Bashkort Language Dictionary I-II. The study aims to determine to what extent the Russian loanwords in Bashkir Turkish differ from the grammatical rules and phonetic features of Russian and to what extent they preserve them. In terms of linguistic relations, it is seen that most of the loanwords from the source language adapt to the morphological, phonetic and grammatical rules of the recipient language. In doing so, words may sometimes evolve into semantic extension, semantic restriction or polysemy. In fact, we have noticed this in some of the loanwords in this study, but since this is a phonetic analysis, no semantic analysis will be carried out. In this study, the following methods were used to analyse vowel and consonant status and sound events: After brief information about the vowels and consonants in Bashkir Turkish, the sound changes related to the loanwords are given. The transcription of the words in Bashkir Turkish and the abbreviation of the novel and the page number where the word occurs are given in brackets. This is followed by the Turkish equivalent of the word in double quotation marks and, in brackets, the dictionary abbreviation used and the page number. The same method was applied for the Russian version of the word.As a result, in this study, in which 92 loanwords from Russian into Bashkir Turkish were phonetically analysed, it was found that vowels were mainly changed. At the same time, it was observed that these changes occurred mostly in the first and middle syllables. The fact that Bashkir Turkish intensively applies its own phonetic rules to loanwords gives an idea about the positive attitude of this language towards loanwords. Thus, Bashkir Turkish shows a tendency to apply and preserve both its own grammatical features and the basic features of Old Turkic.

Anahtar Kelimeler

Loanwords, Phonetic, Bashkir Turkish, Russian, Linguistics

Kaynakça

• Abdullina, G. R. (2018). Başqort Tele Grammatikahı I Tom. Öfö: Kitap.
• Aksan, D. (2015). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim Cilt III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bahtiyarova, A. N. (2018). Zaimstvovaniya v Başkirskom Yazıke. Sovremennıye Nauçnıye İssledovaniya i Razrabotki 10 (27), 185-188.
• Başqort Teleneñ Hüẕlege I-II Tom (2011). Öfö: Zäynäb Biişeva İsemendäge Kitap Näşriäte.
• Başqort Teleneñ Akademik Hüẕlege III Tom (2012). Öfö: Kitap.
• Başqort Teleneñ Akademik Hüẕlege IV Tom (2012). Öfö: Kitap.
• Benzing, J. (1995). Başkurt Türkçesi (Çev. M. Argunşah). Türk Dünyası Araştırmaları (Nisan), 127-142.
• Biişeva, Z. (1990). Kämhetelgändär. Öfö: Başqortoston Kitap Näşriäte.
• Biişeva, Z. (2022). Aşağılananlar (Çev. F. Ertürk, S. Tay). Ankara: Bengü Yayıncılık.
• Catford, J. C. (2001). A Practical Introduction to Phonetics (Second Edition). Great Britain: Oxford University Press.
• Dauzat, A. (1917). La Philosophie du Langage. Paris: Ernest Flammarion Éditeur.
• Demir, B. (2004). Başkurdistan Cumhuriyetinde Millî Dil ve Devlet Dili Problemi. Bilig, S. 30, 39-43.
• Dietrich, A. P. (2004). Rusça Dilbilgisi (Sesbilgisi-Biçimbilgisi-Sözdizimi). İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• Dobrovolsky, M. & O'grady, W. (1997). Phonetics: The Sounds of Language, Contemporary Linguistics An Introduction (Third Edition). Boston: Bedford/St. Martin's.
• Ähmärov, Z. Q. (1972). Başqort Yaẕıwı Tariḫenän. Öfö: Başqortostan Kitap Neşriäte.
• Ertürk, F. (2016). Bağlama Edatlı Kuruluşların Başkurt Türkçesindeki Kullanımı Üzerine Bir Değerlendirme. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 16/2, 189-195.
• Ertürk, F. (2022). Zeynep Biişeva’nın Kemhétélgender Romanında Mitsel Öğeler. Gazi Türkiyat, 31, 79-93.
• Fathullina, F. (2009). Novıye Slova i Novıye Znaçeniya v Sostave Başkirskogo Yazıka. Problemı Vostokovedeniya, 2 (44), 145-150.
• Hisamitdinova, G. F. & Uraksin Z. G. (2003). İstoriya i Kultura Başkortostana. Ufa: İzdatelstvo “Ġilem”.
• Korkmaz, Z. (2023). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kurat, A. N. (1987). Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar. 2. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Mustafaev, E. M. & Şçerbinin, V. G. (2013). Büyük Rusça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Poppe, N. (1964). Bashkir Manual. Bloomington: Indiana University Publications.
• Urıšsa-Başqortsa Hüẕlek I-II Tom (2005). Öfö: Başqort Entsiklopediyahı Ġilmi Neşriäte.
• Veliçko, A. V. (1995). O “Russkosti” Russkogo Yazıka Naşih Dney. Russkaya Reç, 6, 54-57.
• Yazıcı Ersoy, H. 2022). Başkurt Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.