Medine’den Boğaziçi’ne Esen Rüzgâr: Üsküdârî Ahmed Efendi’nin Kasîde-i Bürde Şerhi

Yıl 2021, Cilt: 26 Sayı: 26, 261 - 301, 01.07.2021

Ömer Said Güler

Öz

Muhadramûn şairlerinden Ka‘b b. Züheyr’in hicretin 9’uncu senesinde Hz. Peygamber’in huzuruna gelerek af dilemek maksadıyla söylediği ve sonrasında Kasîde-i Bürde adıyla meşhur olan manzume, müşterek İslam edebiyatlarında en fazla şerh edilen edebî metinler arasında yer almıştır. Erken dönem itibarıyla, evvela söylendiği lisan olan Arap diliyle şerh edilen kaside, Müslüman müelliflerin diğer dillerde de yetkin şerh örnekleri vermesiyle birlikte çok dilli zengin bir literatürün teşekkülünü netice vermiştir. Mukaddes Emanetler arasındaki en mümtaz örneklerden biri olan Hırka-i Saâdet ile bütünleşen Bürde kasidesi, önceki İslam devletlerinde olduğu gibi Osmanlı döneminde de büyük bir ilgiyle karşılanmıştır. Osmanlı müellifleri, Türk şerh edebiyatının yetkin örneklerinin ortaya konduğu 16. yüzyılı takiben manzumeyi şerh etmeye başlamış ve bu literatür, son asra kadar artan bir ilgiyle kesintisiz olarak ürünlerini vermeyi sürdürmüştür. 17. yüzyıl şarihlerinden biri olan Üsküdârî Ahmed Efendi de kasideyi –tespitlerimize göre- ilk kez Türkçe şerh ederek bu literatüre katkıda bulunan simalardan biri olmuştur. Bir nüshasına göre Köprülü Mehmed Paşa’ya, diğerlerine göreyse bizzat Sultan IV. Mehmed’e takdim olunan şerhin en öne çıkan özelliği ise eski Arap şiirinin bütün hususiyetlerini sergileyen mezkûr kasideyi Osmanlı şiirinin önde gelen şairlerinin berceste mısraları eşliğinde şerh ederek mahallîleştirme teşebbüsünde bulunması ve bu noktada başarılı bir metin örneği olarak boy göstermesidir. Bu çalışma kapsamında şarihin kimliği etrafındaki belirsizlik aydınlatılmış ve metin, şerh usulü açısından çeşitli değerlendirmelere tabi tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kasîde-i Bürde, Ka‘b b. Züheyr, Üsküdârî Ahmed Efendi, mahallîleştirme

The Wind blowing from Medina to Bosphorus: The Commentary Sharh of Üsküdari Ahmed Efendi on Qasidat al-Burdah

Öz

One of the Mukhadram poets, Ka‘b b. Zuhayr came to the Prophet in the ninth year of the hegira and recites an eulogy qasida in order to apologize to him. This eulogy, later known as Qasidat al-Burdah, is among the most annotated texts in the Islamic literatures. While the eulogy was annotated in its original language, Arabic, as of the early period, the work was able to create a rich multilingual literature with Muslim authors giving examples of competent commentaries in other languages. The eulogy of Burdah, by being a supplementary to the Khirka-i Sa‘ada, which is one of the most distinguished examples of Sacred Relics of the Prophet, was greeted with great interest in the Ottoman period, as it was in the previous Islamic states. Ottoman authors started to annotate the verse after the sixteenth century when the competent examples of Turkish commentary literature were written. Moreover, the commentaries of the eulogy continued to be produced with an ever-increasing interest until the last century. Üsküdari Ahmed Efendi, one of seventeenth-century commentators, also contributed to this literature by commentating the eulogy in Turkish for the first time –according to our determinatons-. His commentary was either presented to Köprülü Mehmed Pasha according to one copy, or to Sultan Mehmed IV, according to others. The commentary’s most prominent feature is that it successfully attempts to localize the aforementioned eulogy, which contains all characteristics of ancient Arabic poetry, by commentating it with the distinguished couplets of the leading poets of Ottoman poetry. Within the scope of this study, the uncertainty around the commentator’s identity was clarified and the text was subjected to various evaluations in terms of annotation method.

Anahtar Kelimeler

Qasidat al-Burdah, Ka‘b b. Zuhayr, Üsküdari Ahmed Efendi, localization

Kaynakça

• AFYONCU, Erhan - DEMİR, Uğur 2016 , Turhan Sultan, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• AĞIRMAN, Cemal 2015 , “Tarih ve Tabakat Kitaplarında Üsküdârî Nisbesiyle Anılıp Adından Söz Ettiren Üsküdarlı Bilginler”, Üsküdar Sempozyumu II: 12-14 Mart 2004 Bildiriler, C. II, İstanbul, Üsküdar Belediyesi, 485-512.
• ARPA, Recep 2019 , “Ulemâ ve Himâye İlişkisi Bağlamında Osmanlıda Kitap İthâf Geleneği: Osmanlı Padişahları ve Devlet Adamlarına İthâf Edilen Tefsirler”, Osmanlı’da İlm-i Tefsir ed. M. Taha Boyalık - Harun Abacı , İstanbul: İSAR Yayınları, 2019, 181-279.
• Âşık Çelebi https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-210485/asik-celebi-mesairus- suara.html 01.02.2021 . haz. Filiz Kılıç
• AYÇİÇEĞİ, Bünyamin 2015 , “Bûsîrî ö. 696/1297 ? ’nin Kasîdetü’l- Bürde’sinin Diyarbakırlı Mehmed Said Paşa ö. 1308/1892 Tarafından Yapılan Mensur ve Manzum Tercümesi”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, XV, 27-102.
• CEYLAN, Ömür 2010 , “Şerh / Türk Edebiyatı”, DİA, XXXVIII, 565-568.
• Cürcânî, Abdülkāhir 1992 , Delâ’ilü’l-İʻcâz thk. Mahmud Muhammed Şakir , Kahire: Şirketü’l-Kuds.
• ÇETİN, Nihat M. 1973 , Eski Arap Şiiri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• DERİN, Fahri Çetin 1993 , Abdurrahman Abdi Paşa Vekāyi‘nâme’si, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi.
• Devletşah 1963 , Tezkiretü’ş-Şuʻarâ Tezkire-i Devletşah çev. Necati Lugal , Ankara: Millî Eğitim Basımevi.
• DUMAN, Mahmut 2006 , Köprülü Mehmed Paşa: Hayatı, Şahsiyeti ve Faaliyetleri, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi.
• DURMUŞ, İsmail 2006 , “Nazîre”, DİA, XXXXII, 455-456.
• ERCAN, Özlem 2012 , “Baba-Oğul Sadrazamların Şairlere Farklı Yaklaşımları ve Fâzıl Ahmed Paşa’ya Yazılan Manzumeler”, Turkish Studies, VII/II, 461-480.
• FAKHÎ, Ebü’l-Îd Tâhir 2010 , “Bânet Suʻâd ve Şurûhuhâ”, Âlemü’l-Kütüb, XXXI-XXXIV/IV, 475-496.
• FAROQHI, Suraiya 2018 , Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak çev. Gül Çağalı Güven - Özgür Türesay , İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Fatîn Davud 2017 , Hâtimetü’l-Eş‘âr Fatîn Tezkiresi haz. Ömer Çiftçi , https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-195831/fatin-tezkiresi.html 01.02.2021 .
• GÜLER, Ömer Said 2016 , Mollacıkzâde Mehmed Râ’if’in Ziyâ’u’l-Fu’âd fî Şerhi Bânet Su‘âd İsimli Kasîde-i Bürde Şerhi İnceleme-Metin-Sözlük-İndeks , Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi.
• HABEŞÎ, Abdullah Muhammed 2004 , Câmi‘u’ş-Şurûh ve’l-Havâşî, Abudabi: Mecmaʻu’s-Sekafî.
• HAMİDULLAH, Muhammed 2004 , İslâm Peygamberi çev. Mehmet Yazgan , İstanbul: Beyân Yayınları.
• HOCA, Nazif 1988 , “Abdülkādir el-Bağdâdî”, DİA, I, 230-231.
• İbn Hişâm, Cemâleddîn Ebû Muhammed 1428/2008 , Şerhu Bânet Su‘âd thk. Senâ Nâhid er-Rîs , Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî.
• İbn Kuteybe 2006 , Kitâbü’ş-Şiʻr ve’ş-Şuʻarâ thk. Ahmed Muhammed Şâkir , Kahire: Dârü’l-Hadîs.
• İbn Sellâm el-Cumahî ts. , Tabakātü’ş-Şu‘arâ Tabakātü Fuhûli’ş-Şu‘arâ , Beyrut: Dârü’n-Nehdati’l-Arabiyye.
• İNALCIK, Halil 2018 , Devlet-i ‘Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-IV, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• MAXIM, Mihai 2013 , “Yanova”, DİA, XXXIII, 316-317.
• Mecmû‘a-i Kasâ’id ve Resâ’il, İÜ Nadir Eserler Ktp., nr. 603.
• Mehmed Süreyya 1996 , Sicill-i Osmânî, c. III haz. Nuri Akbayar , İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• MERMER, Kenan 2020 , Klâsik Şerh Geleneğinde Üslûp: Kasîde-i Bürde Örneği, İstanbul: İz Yayıncılık.
• ÖZ, Şaban 2008 , İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri, İstanbul: İSAR Vakfı Yayınları.
• ÖZTÜRK, Mehmet Cemal 2004 , “Hazret-i Pîr Seyyid Ahmed Raûfî el- Üsküdârî Hayatı ve Eserleri”, Üsküdar Sempozyumu I: 23-25 Mayıs 2003 Bildiriler, c. II, İstanbul, Üsküdar Belediyesi, 404-421.
• Sâdık Vicdânî 1338-1341 , Tomar-ı Turuk-ı Aliyye’den Halvetiyye Silsilenâmesi, İstanbul: Evkâf-ı İslâmiye Matbaası.
• SAVRAN, Ahmet 2001 , “Ka‘b b. Züheyr”, DİA, XXIV, 7-8.
• SEZGİN, Fuat 1422 , GAS: İstidrâkât alâ Târîhi’t-Türâsi’l-Arabiyye: Kısmü’ş-Şiʻr ve Fıkhu’l-Luga, c. VII Arapçaya çev. Muhammed Naîmî - Kâsım Naîmî , Cidde: Dârü İbni’l-Cevzî.
• Şeyhî Mehmed Efendi 2018 , Vekāyi‘u’l-Fuzalâ haz. Ramazan Ekinci , İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• TÜLÜCÜ, Süleyman 1982 , “Ka‘b b. Züheyr ve Kasîde-i Bürde’si Üzerine Notlar I”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, V, 159-173.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı 2014 , Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ÜNAL, Muhammet Osman 2005 , Kasîde-i Bürde Bânet Su‘âd İle İlgili Yapılan Çalışmalar Tespit ve Tanıtım , Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi.
• YAZAR, Sadık 2011 , Anadolu Sahası Klasik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi.
• YAZAR, Sadık 2018 , “Amasyalı Seyyid Hüseyin Efendi ve Manzum Kasîde- i Bürde Tercümesi”, Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, II/III, 145-187.
• YEŞİLDAĞ, Abdussamed 2013 , “Bânet Su‘âd Kasîdesine Yapılan Çalışmaların Tesbiti Üzerine-I”, Nüsha, XXXVI, 7-42.