Modern Dil Tartışmaları Bağlamında Türk Dili Dergisinin Osmanlı Türkçesine Yaklaşımı 1951-1960

Yıl 2022, Cilt: 28 Sayı: 28, 23 - 63, 31.12.2022

Fuat Dağtekin

Öz

Türkiye’de modern anlamda dil tartışmaları Tanzimat Fermanı’nın ilanından sonra başlamıştır. Tartışmaların ilk zamanlarında alfabe ıslahı ile terkipler yoluyla Arapça- Farsçadan geçen birtakım dil bilgisi unsurlarının kaldırılması ve terkiplerin Türk dil bilgisi kurallarına göre güncellenmesine yönelik fikirler ileri sürülmüştür. II. Meşrutiyet ile tartışmalar çeşitli toplumsal hareketler üzerinden devam etmiş, Yeni Lisan Hareketi görüşleriyle dikkat çekmeye başlamıştır. Bu devrede Türkçenin sadeleşmesine yönelik fikirler tartışılmıştır. Erken Cumhuriyet Dönemi ile dil tartışmaları farklı bir seyir alarak devletin doğrudan müdahalesi ve etkisinin görüldüğü yeni bir dönem başlamıştır. Bu dönemde dil çalışmaları kendi içinde evrelerden geçerek nihayetinde 1950 yılına gelinmiştir. 14 Mayıs 1950’de yapılan genel seçimlerde Cumhuriyet Halk Partisi CHP ’nden iktidarı devralan Demokrat Parti DP , kendinden önceki dil kararlarını ve uygulamalarını veto ederek dil muhafazakârlarının yanında olmayı tercih etmiştir. Osmanlı Türkçesini tercih eden bir dil tavrı geliştiren DP iktidarı, Türk Dil Kurumunu TDK dil politikaları bağlamında etkisizleştirmiştir. TDK de bu duruma karşı muhalif duruş sergilemek sûretiyle “Osmanlıca”1 terimini özellikle kullanarak Osmanlı Türkçesine “yabancı dil” muamelesinde bulunmuştur. TDK yönetimi, kurumda genel yazmanlık ve başkanlık görevlerinde bulunmuş olan Agâh Sırrı Levend’in ö. 1978 deyimiyle TDK’nin fikir organı olan ve adını kısaca Türk Dili olarak belirledikleri dergide Osmanlı Türkçesine karşı olumsuz yazılar kaleme alınması yolunu takip etmiştir. TDK’nin, böylece DP iktidarına olan muhalefetini Türk Dili dergisi üzerinden yaygın bir biçimde gösterdikleri müşahede edilmiştir. Bu makalede Osmanlı Türkçesine karşı yapıldığı müşahede edilen söz konusu olumsuz tavırların sebepleri üzerinde durularak bir sonuca ulaşılmaya gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Türkçesi, Türk Dili dergisi, TDK, Dil tartışmaları

The Approach of the Journal of Turkish Language to Ottoman Turkish in the Context of Modern Language Discussions 1951-1960

Öz

Language discussions in the modern sense in Turkey started after the declaration of the “Tanzimat Fermanı”. At the beginning of the discussions, ideas were put forward for updating the grammar elements according to the Turkish grammar rules after the alphabet reform. The debates with the “II. Meşrutiyet” continued over various social movements, and the New Language Movement began to draw attention with its views. In this period, ideas for the simplification of Turkish were discussed. With the Early Republican Period, language debates took a different course and a new period in which the direct intervention and influence of the state began. In this period, language studies passed through phases in itself and finally came to 1950. Democrat Party DP , which took over the power from the Republican People's Party in the general elections held on May 14, 1950, preferred to stand by the language conservatives by vetoing the language decisions and practices before it. The DP government, which developed a language attitude that preferred Ottoman Turkish, neutralized the Turkish Language Institution TLI in the context of language policies. TLI also treated Ottoman Turkish as a “foreign language” by using the term “Ottomanish” specifically, by displaying an oppositional stance against this situation. TLI management followed the path of writing negative articles against Ottoman Turkish in the journal, which, in the words of Agâh Sırrı Levend, who had served as the general secretary and chairman of the institution, was the opinion organ of the Institution and whose name was briefly named as “Türk Dili”. It has been observed that TLI has widely displayed its opposition to the DP government through the Turkish Language Journal, “Türk Dili”.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Turkish, Turkish Language Journal, TLI, Language Discussions

Kaynakça

• AĞAKAY, Mehmet Ali 1953 , “Elli Yıl Önce Elli Yıl Sonra”, Türk Dili, C: III., S: 27, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Aralık-1953, s. 127.
• ----------------, “Ataç’ın Dil Görüşü”, Türk Dili, C: VI., S: 70, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Temmuz-1957, s. 558.
• ----------------, “Dilde Özleşmenin Sınırları”, Türk Dili, C: VII., S: 83, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Ağustos-1958, s. 531-533.
• AKÜN, Ömer Faruk 2003 , “Mehmed Fuad Köprülü”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 28, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2003, s. 473.
• AKALIN, Şükrü Haluk 2002 , “Atatürk Döneminde Türkçe ve Türk Dil Kurumu”, Türk Dili, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, S. 607, Temmuz-2002, s. 8.
• ----------------, “Bir Tarih: Birinci Sayısından Yedi Yüzüncü Sayısına Türk Dili”, Türk Dili, C: XCVIII., S: 700, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Nisan-2010, s. 296-322.
• AKAR, Ali 2005 , Türk Dili Tarihi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 7. bs., 2005, s. 55.
• ALTINIŞIK, Ahmet Haşim 2011 , “Atatürk-İnönü Dönemi Kültür Politikaları Temelinde Türk Tarih ve Türk Dil Kurumu”, Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırşehir, 2011, s. i-ii.
• ALTUN, Mustafa 2004 , “Alfabe Değişiminin Tarihsel Gelişimi Üzerine Bir Değerlendirme”, Cumhuriyetimizin 81. Yılına Armağan, Edt. Enis Şahin, Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüğü, Aralık-2004, s. 57.
• ARGUNŞAH, Mustafa 2011 , “Yeni Lisan Hareketi İçerisinde Ziya Gökalp’ın İmla ile İlgili Görüşleri”, Türk Dili, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, Temmuz-2011, s.12.
• ATAY, Falih Rıfkı 1984 , Çankaya, İstanbul, Dünya Yayınları, C. II, 1984, s. 452.
• BAYAR, Nevnihal 2006 , Açıklamalı Yeni Kelimeler Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara, 2006, s. 16.
• BAYUR, Hikmet 1951 , “Türk Dil Kurumu ve Hizmetleri”, Türk Dili, C: I., S: 2, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Kasım-1951, s. 2-3.
• ----------------, “Atatürk ve Dil Devrimi”, Türk Dili, C: III., S: 31, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Nisan-1954, s. 374-377.
• ÇAĞLAR, Behçet Kemal 1960 , “Türkçenin de Mutlu Günleri”, Türk Dili, C: IX., S: 106, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Temmuz-1960, s. 496-497.
• DAĞTEKİN, Fuat 2022 , Türkiye’de Dil Tartışmaları 1950-1983 , Dün Bugün Yarın Yayınları, İstanbul, 2022, s. 26.
• DEMİR, Gökhan Yavuz 2004 , “Türkçenin Pirus Zaferi ”, Trajik Başarı, Geoffrey Lewis, Çev. Mehmet Fatih Uslu, Paradigma Yayınları, İstanbul, 2004, s. XXIV.
• DUMAN, Musa 2002 , “Yenileşme Döneminde Türk Dili”, Türkler Ansiklopedisi, C. XV, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 109.
• ERAT, Muhammet 2002 , “Osmanlı’da Alfabe Tartışmaları”, Türkler Ansiklopedisi, C. XV, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 154.
• ERGİNER, Suat 1953 , “Dil Devrimi, Nesrimiz ve Medeniyet”, Türk Dili, C: II., S: 18, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Mart-1953, s. 354-356.
• ----------------, “Batı Medeniyeti ve Dil Devrimimiz”, Türk Dili, C: II., S: 22, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Temmuz-1953, s. 669.
• ERTEM, Rekin 2021 , Elifbeden Alfabeye Türkiye’de Alfabe Tartışmaları, 2. bsk. Dergah Yayınları, İstanbul, 2021, s. 451.
• GÜR, Muhammet 2017 , “Asırlık Bir Tartışma: Tasfiye-i Lisan”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Beşeri Sosyal Bilimler Dergisi, Bahar-2015, s. 11, TDED-İstanbul, 2017, s. 30-31.
• HARMANCI, Abdullah 2012 , “Ali Canip Yöntem’in Sanata ve Edebiyata Bakışı”,Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, s. 7/3, Ankara, Yaz-2012, s. 1451.
• İNAN, Abdülkadir 1953 , “Fatih Devrinde Türkçe”, Türk Dili, C: II., S: 20, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Mayıs-1953, s. 506-509.
• KAPLAN, Mehmet 1983 , “Öztürkçe ve Osmanlıca Hakkında Bir Münakaşa”, Kültür ve Dil, Dergah Yayınları, İstanbul, 2. bsk., Ocak- 1983, s. 253-265.
• KORKMAZ, Zeynep 2005 , “Anadolu’da Türkçenin Yazı Dili Oluşu ve İlk Öncüleri”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C: 1, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, s. 431.
• ----------------, “Batı Kaynaklı Yabancı Kelimeler ve Dilimiz Üzerindeki Etkileri” Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C:1, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, s. 953.
• ----------------, “Tasfiyecilik”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C:1, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, s. 746-747, 749.
• ----------------, “Türk Dilinin Gelişmesi ve Tarihî Devreleri”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C: 1, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, s. 701.
• ----------------, “Türkiye Türkçesi”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C: 1, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, s. 537.
• ----------------, “Yunus Emre ve Anadolu Türkçesinin Kuruluşundaki Yeri”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C: 1, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, s. 363.
• ---------------, “26 Eylül ve Dilimizi Türkçeleştirme Yolundaki Gelişme Süreçleri”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar III, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007, s. 339.
• KÖKSAL, M. Fatih 2004 , “Edirneli Nazmî’nin Yayımlanmamış Türkî-i Basît Şiirleri”, Türklük Bilimi Araştırmaları TÜBAR , 15: 63-82.
• LEVEND, Agâh Sırrı 1952 , “Eski Edebiyatımızın Dili”, Türk Dili, C: I., S: 11, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Ağustos-1952, s. 1-3.
• ----------------, “Dil ve Gençlik”, Türk Dili, C: II., S: 16, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Ocak-1953, s. 185-187.
• ----------------, “Bir Hesaplaşma”, Türk Dili, C: II., S: 19, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Nisan-1953, s. 411.
• ----------------, “Türk Dili ve Devlet Radyosu”, Türk Dili, C: II., S: 22, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Temmuz-1953, s. 653.
• ----------------, “Osmanlıcanın Alın Yazısı”, Türk Dili, C: III., S: 25, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Ekim-1953, s. 1-4.
• ----------------, “Kızılelma”, Türk Dili, C: III., S: 31, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Nisan-1954, s. 371-373.
• ----------------, “Türk Dili Nasıl Zenginleşir”, Türk Dili, C: III., S: 33, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Haziran-1954, s. 507-509.
• ----------------, “Nasıl Birleşebiliriz”, Türk Dili, C: IV., S: 37, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Ekim-1954, s. 2.
• ----------------, “Kelime Yaratmak İhtiyacındayız”, Türk Dili, C: IV., S: 41, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Şubat-1955, s. 266.
• ----------------, “Yabancı Kelimelere Karşılık Ararken”, Türk Dili, C: IV., S: 42, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Mart-1955, s. 330.
• ----------------, “Öz Türkçeden Ne Anlıyoruz”, Türk Dili, C: IV., S: 44, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Mayıs-1955, s. 465-467.
• ----------------, “Eski Eserlerimizi Gençlere Nasıl Tanıtabiliriz?”, Türk Dili, C: VII., S: 84, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Eylül-1958, s. 595- 597.
• ----------------, “Dünden Bugüne”, Türk Dili, C: IX., S: 106, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Temmuz-1960, s. 493-495.
• LEWİS, Geoffrey 2004 , Trajik Başarı, Çev. Mehmet Fatih Uslu, Paradigma Yayınları, İstanbul, 2004, s. 23.
• Mehmed Fuad 1928 , Millî Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri ve Dîvân-ı Türkî-i Basît, İstanbul, 1928, s. 18-24.
• NERMİ, M. 1953 , “Aradığımız Türkçeye Doğru”, Türk Dili, C: II., S: 21, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Haziran-1953, s. 589-591.
• OKAY, M. Orhan 1992 , “Batılılaşma-Edebiyat”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 5, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1992, s. 168.
• ÖKSÜZ, Yusuf Ziya 2016 , Türkçenin Sadeleşme Tarihi Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi, 3. bs., Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2016, s. 31.
• ÖNDER, Ali Rıza 1957 , “Günümüzün Türkçesi”, Türk Dili, C: VI., S: 70, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Temmuz-1957, s. 540-542.
• ÖZDARENDELİ, M. Necmettin 1956 , “Dil Devriminin Giremediği Yasak Bölgeler”, Türk Dili, C: V., S: 52, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Ocak-1956, s. 215-216.
• ÖZERDİM, Sami N. 1958 , “Durmadan Akan Dil”, Türk Dili, C: VII., S: 82, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Temmuz-1958, s. 508.
• ----------------, “Yeni Türk Alfabesinden Dil Özleşmesine”, Türk Dili, C: VII., S: 84, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Eylül-1958, s. 615-617.
• ----------------, “Devlet Dilinde Türkçeye Dönüş”, Türk Dili, C: IX., S: 107, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Ağustos-1960, s. 566-568.
• ÖZKAN, Mustafa 2002 , “Selçuklular ve Beylikler Devrinde Türk Dili”, Türkler Ansiklopedisi-7, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 596.
• ----------------, “Osmanlı Türkçesi” TDV İslam Ansiklopedisi, C. 33, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2007, s. 483.
• ----------------, Hatice Tören, Osmanlı Türkçesi I, Akademik Kitaplar Yayınları, İstanbul, 7. bsk., Ekim-2016, s. 7.
• ÖZTÜRK, Halil Nimetullah 1952 , “Dil Devrimi Üzerine”, Türk Dili, C: I., S: 4, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Ocak-1952, s. 25-26.
• ----------------, “Dil İşinde Yanlış Görüşler”, Türk Dili, C: II., S: 16, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Ocak-1953, s. 248.
• Peyami Safa 1951 , “Dil Devriminde Uydurma ve Zorlama”, Türk Dili, C: I., S: 2, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Kasım-1951, s. 17.
• ---------------- 1952 , “Türk Dili İçin Bir Rapor”, Türk Dili, C: 1, S: 4, Türk Dil Kurumu
• Yayınları, Ankara Ocak-1952, s. 1-3.
• RÜSTEMLİ, Naile 2016 , “M. F. Ahundzade’nin Arap Alfabesinin Islahıyla İlgili Yeni Alfabe Lâyihası”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. XVI, s. 3, 2016, s. 177.
• SADOĞLU, Hüseyin 2010 , Türkiye’de Ulusçuluk ve Dil Politikaları, 2. bs., Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2010, s. 77-79.
• TAŞBAŞ, Fatih Alper 2015 , “Tanzimat’tan Servet-i Fünûn’a Klâsik-Modern Tartışmaları Üzerine Bazı Tespitler”, Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 1, 2015, s. 93.
• TEKİN, Talat 1959 , “Kelime Yaratırken”, Türk Dili, C: VIII., S: 90, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Mart-1959, s. 307.
• Türk Dil Kurumu, “Türkiyede Dil Devrimi”, Türk Dili, C:1, S: 1, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1951, s. 35-36.
• ----------------, “Türk Yurdu’nda Bay Mehmet Kaplan TDK Üyelerine İftira Etmiştir” Türk Dili, C: V., S: 59, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Ağustos-1956, s. 667-669.
• ----------------, “Dil Kapısını Zorlayanlar”, Türk Dili, C: IX., S: 108, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Eylül-1960, s. 615-616.
• UYGUNER, Muzaffer 1999 , Ömer Seyfeddin Bütün Eserleri 13-Dil Konusundaki Yazıları, 2. bs., Bilgi Yayınevi, Ankara, 1999. s. 28.
• ÜLKÜTAŞIR, M. Şakir 2009 , Atatürk ve Harf Devrimi, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009, s. 42.
• YASA, Ş. Alparslan 2014 , “Türkçenin İnkişafı İçin Tercüme”, Hitabevi Yayınları, Ankara, 2014, s. 61.
• YILMAZ, Mehmet Yalçın 2013 , “Türk Dil Planlaması Bağlamında Türk Dil Kurumu 1932-1951 ”, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2013, s. 36.
• YILDIZLI, Muhammed Emin 2017 , “Güneş Dil Teorisi Üzerine Bir İnceleme” Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2017, s. 87. Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• YÖRÜKOĞLU, Atalay 1956 , “Dil Devriminin Savunulması”, Türk Dili, C: V., S: 52, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Ocak-1956, s. 218-221.