Klâsik Şiirde Bâdem

Yıl 2015, Cilt: 14 Sayı: 14, 47 - 66, 01.07.2015

Mehmet Furkan Çelik

Öz

Anavatanının Ortadoğu ve Asya olduğu bilinen bâdem, eski çağlardan beri Anadolu topraklarında ekilip biçilen bir ürün olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu döneminde de ekimi yapılan ve rağbet edilen değerli bir yemiş olan bâdem, nefasetiyle ve lezzetli yiyecek-içecekleriyle bilinen Osmanlı mutfak kültüründe yer almış, yağıyla tedavi edici olarak halk hekimliği alanında kullanılmış, rengi ve deseniyle kumaşlara, elbiselere model olmuş hatta kabuğu dahi yakacak olarak kullanılarak ziyan edilmemiştir. Bâdem, Osmanlı’da olduğu gibi günümüzde de aşçıların, gurmelerin, aktarların, bitki bilimcilerin, farmakologların, halk hekimlerinin ve güzellik uzmanlarının vazgeçilmezi durumundadır. Acısından tatlısına, kabuğundan yağına, renginden şekline kadar her yönüyle kıymetli olan bâdem, Osmanlı dönemi toplumsal hayatına ayna tutan klasik Türk şiirimizde de çeşitli yönleriyle ele alınmıştır. Bu çalışma kapsamında bâdemin, yüzyıllar boyunca hüküm sürmüş bir imparatorluğa ait sosyal ve kültürel birçok unsurunun yer aldığı klasik Türk edebiyatında, şairler tarafından nasıl işlendiğinin tespiti için çok sayıda beyit taranmış ve hangi yönleriyle kullanıldığı başlıklar altında örnek beyitlerle verilmiştir. Taranan beyitlere bakıldığında bâdem, benzerliği dolayısıyla sadece göz ile ilişkilendirilmemiş; kimi zaman az yemeyi gâye edinen riyâzet ehli bir dervişin azığı olmuş, kimi zaman murâdına eremeyen aşığın, sevgilisinin bekâya yolculuğunun ardından oyduğu gözleri olmuş, kimi zaman ise sevgilinin bâdem gözlerini uman aşığın içki meclisindeki mezesi olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk şiiri, mutfak kültürü, derviş, matem, bâdem

Almond in The Classical Poetry

Öz

Almond, which is originally come from the Middle East and Asia, has been a fruit planted in Anatolia since the ancient times. Almond was widely planted and largely consumed in the Ottoman times as well, also it took its place in the Ottoman food culture that is known with its delicious courses, it was used with its oil in the folk medicine, it became a figure with its colour and form in the traditional clothes and it was benefited from its crust in setting fire. Like in the Ottoman times, Almond is still widely used by cooks, gourmets, botanists, pharmacologists, folk doctors and beauty experts. Almond, that is precious with its crust and oil, colour and regardless of its sourness and bitterness, took its place in the Ottoman poetry reflecting the societal life with its different aspects. In this study, in order to display how almond was used in the Turkish literature that was portraiting the societal and cultural life of a long-dominating Ottoman Empire, many couplets of the poets of the era were scanned and examplified couplets were given with the titles that were used under. Within the scope of the couplets, almond was not only used as a metaphor of eye, it was also used as the food of a sufi who aimed to eat little, sometimes it was the eye of a lover that was gouged out because of his beloved departed to eternity and finally it was the snack of a lover who wished to see the almond eyes of his beloved.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Poetry, culinary culture, dervish, mourning, almond

Kaynakça

• Alpaydın, Bilal 2007 , Refî’-i Kâlâyî Dîvânı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bi- limler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı ABD. Eski Türk Edebiyatı BD Basılmamış Yüksek Lisans tezi . İstanbul.
• Avşar, Ziya, Revani Divanı http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/ 10643,revanidivaniziyaavsarpdf.pdf?0 22.07.2014
• Çetin, Kamile 2006 , Râşid ve Divanı İnceleme-Tenkitli Metin, Süleyman Demi- rel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı ABD. İstanbul.
• And, Metin 2011 , 16. Yüzyılda İstanbul Kent-Saray-Günlük Yaşam, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Aynacı, Mihrican 2012 , “Divan Şiirinde Geçen Göz Hastalıklarının Klasik Dönem Tıp Metinleri Ekseninde Değerlendirilmesi”, Divan Edebiya- tı Araştırmaları Dergisi, S.9, s.29-48.
• Ayverdi, İlhan 2005 , Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşri- yatı.
• Biltekin, Halit 1993 , Mehmed Raşid Efendi ve Divanı’nın Tenkitli Metni, Yük- sek Lisans Tezi Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, An- kara.
• Çavuşoğlu, Mehmed 1977 , Yahya Bey Dîvanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Çavuşoğlu, Mehmed 1979 , Amri Divanı Tenkitli Basım , İstanbul: İstanbul Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Çavuşoğlu, Mehmed ve M. Ali Tanyeri 1990 , Üsküplü İshak Çelebi Divanı Tenkitli Basım , İstanbul: İstanbul Üniversitesi Fen Edebiyat Fakül- tesi.
• Demirel, Mustafa 1996 , İbn-i Kemal Divanı, İstanbul: Fakülteler Matbaası.
• Erdoğan, Mustafa, Bursalı Rahmi Divanı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/ Eklenti/10600,bursalirahmi-divanipdf.pdf?0 12.06.2014
• Ergin, Muharrem 1980 , Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul: İstanbul Üniver- sitesi Edebiyat Fakültesi.
• Ergin, Muharrem 2009 , Dede Korkut Kitabı I Giriş-Metin-Faksimile , Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gölpınarlı, Abdülbâki 2005 , Nedîm Divanı, Ankara: İnkılap Kitabevi.
• Gürgendereli, Müberra 2002 , Hasan Ziya'i Hayatı Eserleri Sanatı ve Divanı İnceleme - Metin , Ankara.
• Harmancı, M. Esat 2012 , Çakeri Yusuf u Züleyha, Harvard Üniversitesi Doğu Dilleri ve Edebiyatlarının Kaynakları Serisi, Harvard University Sources of Orientales and Literatures Series Turkish Series .
• Işın, Priscilla Mary 2010 , Osmanlı Mutfak Sözlüğü, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• İsen, Mustafa 2013 , Şeyhî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kahraman, Seyit Ali ve Yücel Dağlı 2014 , Evliya Çelebi Seyahatnamesi, İstan- bul, Yapı Kredi Yayınları.
• Karapanlı, Gürcan 2005 , Şeyhülislam Muhammed Mekkî Divanı, Yüksek Li- sans Tezi İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Kaya, Bayram Ali 2003 , Azmizâde Haletî Divanı, Newyork: Harvard Üniver- sitesi Yakın Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü Yayınları.
• Kazan, Şevkiye 1997 , Hamidî-zâde Celili Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği ve Hus- rev ü Şirin Mesnevisi İnceleme-Tenkitli Metin , Yüksek Lisans Tezi Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.
• Koçak, Fatma 2006 , Fâik Mahmud ve Divanı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Küçük, Sabahattin 1994 , Bâkî Dîvânı, Ankara: TDK Yayınları.
• Moin, Muhammed 1992 , A Persian Dictionary. Tahran.
• Onay, Ahmet Talat 1993 , Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, Ankara: Türki- ye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Orak, Kadriye Yılmaz, Tırsî Divanı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10656,tirsipdf.pdf?0 12.06.2014
• Ölmez, Filiz Nurhan 2006 , “Dokumalarda Meyve”, Meyve Kitabı ‘Ezoterik Meyve’ Editörler: Emine Gürsoy Naskali, Dilek Herkmen, İstanbul: Kitabevi Yayınları, s. 23-40.
• Özkan, Ömer 2007 , Osmanlı Toplum Hayatı, İstanbul: Kitabevi.
• Öztekin, Özge 2006 , Divanlardan Yansıyan Görüntüler, Ankara: Ürün Yayın- ları.
• Pakalın, Mehmet Zeki 1993 , Osmanlı Tarih Deyimleri ve Sözlüğü, 3c., İstanbul: MEB Yayınları.
• Pala, İskender 2013 , Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınla- rı.
• Sarıçiçek, Ramazan 1997 , Kemal Ümmi Hayatı, Sanatı, Eserleri ve Divanı İnce- leme- Metin , Doktora Tezi İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti- tüsü, Malatya.
• Tarlan, Ali Nihat 1992 , Ahmed Paşa Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tarlan, Ali Nihat 1997 , Necâtî Beg Divanı, İstanbul: MEB Yayınları.
• Tez, Zeki 2009 , Tekstil ve Giyim Kuşamın Kültürel Tarihi, İstanbul, Doruk Yayınları.
• Tosun, Necdet 2006 , “Tasavvufta Meyve”, Meyve Kitabı ‘Ezoterik Meyve’ Editörler: Emine Gürsoy Naskali, Dilek Herkmen, İstanbul: Kitabe- vi Yayınları, s. 55-66.
• Tulum, Mertol, ve M. Ali Tanyeri 1977 , Nev’î Divanı, İstanbul.
• Yaşar, Muhammed 2005 , Bâlî Hayatı, Edebi Kişiliği, Divanı, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.