DDifferentiated Stylistic Features In The Writing Ṭabaqāt And Taẕkirah: A Case Study Of Ali Shir Navā˘ī’s Majālisu’n-Nafāyis And Nasāyimu’l-Maḥabbe Min Shemāyimi’l-Futuvvah

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 33, 369 - 389, 26.12.2024

Kenan Mermer

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1570250

Öz

The works themselves have distinct destinies, and in terms of writing techniques, they possess aspects that differentiate them from one another. While composing a mathnawi consisting of thousands of couplets is one facet of authorship, narrating the lives of Sufis in historical layers is another. Ali Shir Navā˘ī is a foundational and figurative figure, so to speak, representing language and literature in his region. Navā˘ī, who represented the language of Herat and in a way the Eastern Turkish of that day, holds a unique position due to his political duties, social environment, family tradition, and his close companions. For example, on one side, he has Sultan Husayn Bayqarah, and on the other, Molla Jami. He is a special figure who was regarded as the ummah and pillar of the state, a figure who held authority for over thirty years. Of course, his world of writing cannot be explained only by the environment that surrounded him. At the same time, it should be added that he had a high level of writing talent. In light of these evaluations, we have tried to comprehend his writing technique, or his style, which he used in the composition of his taẕkirah and Sufi tabaqat (biographical dictionaries of Sufis). As a result of this experience, we have aimed to draw attention to the similarities and differences between the writing of taẕkirah and tabaqat through examples. Even though it is a matter of common knowledge, it has been observed that a realist style is more prominent in the writing of taẕkirah. As expected, the Sufi tabaqat, on the other hand, is dominated by the laudatory style. Nonetheless, intersections between the two styles in terms of writing technique were also noted. Our aim is simply to bring the stylistic features observed in these two different forms of authorship into focus and offer an interpretation.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Literature, Tabaqat, Taẕkirah, Style, Majālisu, Nasāyimu’l-Maḥabbe, Ali Shir Navāī, Molla Jami.

الخصائص الأسلوبية المتباينة في كتابة الطبقات والتذكرة - دراسة في أعمال علي شير نوائي: مجالس النفائس ونسائم المحبة من شمائم الفتوة

Öz

كما أن للأعمال المكتوبة مصائر خاصة بها، فإن لها وجوهًا مختلفة من حيث تقنية الكتابة. فتأليف مثنوي يتألف من آلاف الأبيات هو وجه من أوجه التأليف، بينما سرد قصص حياة الصوفيين تاريخيًا ضمن طبقات هو وجه آخر. يُعتبر علي شير نوائي في جغرافيته الشخصية، على نحو ما، شخصية مؤسسة وتجسيدية تمثل اللغة والأدب. ويمثل علي شير نوائي لغة هرات، وفي بعض النواحي اللغة التركية الشرقية في تلك الفترة، وهو يحتل مكانة خاصة بالنظر إلى مهامه السياسية، والبيئة الاجتماعية المحيطة به، والتقاليد الأسرية، بالإضافة إلى صحبته للندماء والمحادثين. فعلى سبيل المثال، كان من جهة يرتبط بالسلطان حسين بايقرا، ومن جهة أخرى بمولانا الجامي. وكان شخصية خاصة تُعدّ بمثابة ركن أساسي للدولة، حيث كان يحتفظ بخاتمها لأكثر من ثلاثين عامًا. هذه السمات المذكورة تعد من الحوادث القدرية التي سمحت له باستخدام العديد من الأساليب في آن واحد. وبالطبع، لا يمكن تفسير عالمه التأليفي فقط من خلال البيئة المحيطة به، بل يجب أيضًا الإشارة إلى أنه كان يمتلك قدرة تأليفية عالية المستوى. في ظل هذه التقييمات، حاولنا فهم أسلوبه الكتابي في تأليف التذكرة وطبقات الصوفيين. ومن خلال هذه التجربة، بذلنا جهدًا للفت الانتباه إلى الجوانب المتشابهة والمختلفة بين كتابة التذكرة والطبقات، مع الاستعانة بالأمثلة. وعلى الرغم من أنه من قبيل إيضاح المعلوم، فقد تم ملاحظة أن الأسلوب الواقعي يظهر بشكل أكبر في كتابة التذكرة، بينما يسيطر الأسلوب التمجيدي على طبقات .الصوفيين، كما هو متوقع. ومع ذلك، فقد تم اكتشاف مواضع يتداخل فيها الأسلوبان. قضيتنا تقتصر على إبراز خصائص الأسلوب الملحوظة في هذين النوعين المختلفين من التأليف وتفسيرها

Anahtar Kelimeler

الأدب التركي الإسلامي, طبقات, تذكرة, أسلوب, مجالس النفائس, نسائم المحبة, علي شير نوائي, ملا جامي

ṬABAḲĀT VE TEẔKİRE YAZIMINDA FARKLILAŞAN ÜSLÛP ÖZELLİKLERİ - ALİ ŞÎR NEVÂÎ’NİN MECĀLİSÜ’N-NEFĀYİS VE NESĀYİMÜ’L-MAḤABBE MİN ŞEMĀYİMİ’L-FÜTÜVVE ESERLERİ ÖRNEKLEMİNDE-

Öz

Eserlerin kendilerine has kaderleri olduğu gibi yazım tekniği bakımından birbirinden ayrılan vecheleri söz konusudur. Binlerce beyitten müteşekkil bir mesnevî kaleme almak telif etmenin bir yönüyken sufilerin hayat hikâyelerini tarihsel bakımdan tabakalar hâlinde aktarmak ise başka bir yönüdür. Ali Şîr Nevâî, kendi coğrafyasında deyim yerindeyse dili ve edebiyatı temsil eden kurucu ve figüratif bir karakterdir. Herat dilini ve bir bakıma o günkü Doğu Türkçesini temsil eden Ali Şîr Nevâî, siyasi görevleri, sosyal muhiti, aile geleneği, nedim ve musahipleri bakımından özel bir konumdadır. Örneğin bir tarafında Sultan Hüseyin Baykara diğer tarafında Molla Câmî vardır. Devletin umdesi, dayanağı görülmüş, otuz küsur yıl boyunca mührü elinde tutmuş özel bir şahsiyettir. Bahsi geçen özellikler onun birçok üslûbu aynı anda kullanmasına imkân tanıyan kaderî hadiselerdir. Elbette onun telif dünyası sadece etrafını saran muhitle izah edilemez. Aynı zamanda üst düzey bir telif yeteneğine sahip olduğunu da eklemek gerekir. Biz bahsi geçen değerlendirmeler ışığında onun tezkire ve sufi tabakâtı telifinde baş vurmuş olduğu yazım tekniğini yani üslûbunu kavramaya çalıştık. Bu deneyimleme neticesinde tezkire ve tabakât yazımı arasında benzeyen ve farklılaşan yönlere örnekler üzerinden giderek dikkat çekmeye gayret ettik. Malumu ilam kabilinden olsa da tezkire yazımında realist üslûbun daha çok öne çıktığı görülmüştür. Sufi tabakâtında ise bekleneceği üzere övgüleyici üslûp hâkimdir. Bununla birlikte her iki tarzın üslûp bakımından birbirine katıştığı yerler de fark edilmiştir. Meselemiz iki farklı telif biçiminde görülen üslûp özelliklerini istişhâd alanına taşımaktan ve yorumlamaktan ibarettir.

Anahtar Kelimeler

Tabakât, Tezkire, Üslûp, Mecâlisü’n-Nefâyis, Nesâyimü’l-Mahabbe, Ali Şîr Nevâî, Molla Câmî.

Kaynakça

• Ahrârî, Abdulali Nûr. Emîr Ali Şîr Nevâyî -Bi-inzimâm-i Sitte-i Zarûriyye ve Tercüme-i Hamsetü’l-Mütehayyirîn ve Muhâkemetü’l-Lügateyn-. Herat: İntişârât-i Ahrârî, 1393/2014.
• Akkuş, Metin. “Tarihî ve Edebî Bir Kişi Olarak Nevâî (Herat, 1441-1501) ve Nevâî’nin Eserlerinde İnsan Problemi”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 19 (2002), 123-132.
• Aksu, Cemal. “Abdurrahmân Molla Câmî’nin Türk Edebiyatındaki İki Takipçisi: Ali Şîr Nevâî ve Lâmiî Çelebi”.
• Bursalı Lâmiî Çelebi ve Dönemi Sempozyum Kitabı. nşr. Bilal Kemikli-Süleyman Eroğlu. 379-385. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2011.
• Aktaş, Şerif. Edebiyatta Üslûp ve Problemleri. Ankara: Akçağ Yayınları, 2007.
• Devletşâh. Tezkire-i Devletşâh II = Tezkiretü’ş-şu’ara. çev. Necati Lugal. nşr. Necati Lugal. 2 Cilt. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1967.
• Efendi, Mütercim Asım. el-Okyanusu’l-basit fi tercemeti’l-kamusi’l-muhit : Kâmüsu’l-muhit tercümesi. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Enverî, Hasan. Üslûb. 2 Cilt. Tahran: Kitabhâne-i Millî İrân, 1312/1933.
• Eraslan, Kemal. “Mecâlisü’n-Nefâis”. Diyanet İslam Araştırmaları Ansiklopedisi. C. 28. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Farrukhbek, Olim. “Abdurrahmân Câmî’nin Tasavvuf Düşüncesiyle Ali Şir Nevai Üzerindeki Etkisi”. Uluslararası 14 ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri II. 444-462. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Yakûb. Üslûb. Beyrut: ?, 1987.
• Fütûhî, Mahmûd. Sebk-şinâsî (Nazariyyehâ-Rûygerdhâ–Revişhâ). Tahran: İntişârât-i Sühan, 1391.
• Hândmîr, Gıyâseddîn b. Hümâmeddîn. Mekârimü’l-Ahlâk, Şerh-i Ahvāl ve Zindegânî-i Emîr Ali Şîr Nevâî. nşr. Muhammed Ekber Aşîk. Tahran: Merkez-i Neşr-i Mîrâs-i Mektûb, 1378/1999.
• Hândmîr, Gıyâseddîn b. Hümâmeddîn. Tārīḫ-i Ḥabībü’s-Siyer fī Aḫbār-i Efrād-i Beşer -Bā Muḳaddime Ostād Celāleddīn-i Hümāyī-. Bakiyye-i Cüz’-i Sevvom 4 Cilt. Tahran: İntişârât-i Hayyâm, 1385/2006.
• İbn Manzûr. Üslûb. 20 Cilt. Bulak: Matbaatu’l-Kübra’l-Mîriyye, 1300/1921.
• İsen, Mustafa. “Türk Biyografi Geleneğinde Ali Şir Nevayî’nin Yeri”. Ali Şir Nevayî’nin 560. Doğum, 500. Ölüm Yıldönümlerini Anma Toplantısı Sempozyum Metinleri. 25-32. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınevi, 2004.
• Kartal, Ahmet - Çetindağ, Yusuf. “ALÎ ŞÎR NEVÂYÎ/NEVÂÎ, FÂNΔ. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (TEİS), 2015. Erişim Tarihi: 17.08.2024. Erişim adresi: https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-sir-nevai
• Kedkenî, Muhammed Rızâ Şefîʿî. Manṭıḳu’ṭ-Ṭayr-i ʿAṭṭār-i Nīşābūrī. Tahran: İntişârât-i Sühan, 1393/2014.
• Kezzâzî, Mîr Celâleddîn. Pârsâ vü Tersâ -Gozâreşî ez-dâstân-i Şeyh-i San’ân der-Mantıku’t-Tayr-i Attâr-i Nişâbûrî-. Tebriz: İntişârât-i Âydîn, 1393/2014.
• Kut, Günay. “Ali Şîr Nevâî”. Diyanet İslam Araştırmaları Ansiklopedisi. 2/449-453. İstanbul, 1989.
• Mahdum, Abid Nazar. “Fars Kaynaklarda Alî Şîr Nevâyî”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi XXXIV (2006), 103-155.
• Mermer, Kenan. Tasavvuf Edebiyatı -İsimler, Kavramlar ve İlişkiler Ağına Metodik Bir Yaklaşım-(9-13. yüzyıllar). Bursa: Bursa Akademi Yayınları, 2023.
• Nevâyî, Ali-Şîr. Mecâlisü’n-Nefâyis I-II [Giriş-Metin-Çeviri-Notlar]. çev. A. Naci Tokmak. nşr. Kemal Eraslan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Nevāyī, Alī-Şīr. Nesāyimü’l-Maḥabbe Min Şemāyimi’l-Fütüvve I Metin. nşr. Kemal Eraslan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996.
• Togan, Zeki Velidi. “Ali Şîr”. İslâm Ansiklopedisi İslâm Âlemi, Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lugati. 2/349-357. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
• Toprak, Funda. Tasavvvufî ve Edebî Yönleriyle Alî Şîr Nevāyî. Ankara: Akçağ Yayınları, 2021.
• Türk, Vahit. “NESÂYİMÜ’L-MAHABBE MİN ŞEMÂYİMİ’L-FÜTÜVVE”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü (TEES), 2021. Erişim Tarihi: 25.07.2024. Erişim adresi: https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/nesayimu-l-mahabbe-min-semayimi-l-futuvve
• Türk, Vahit. Nevâ’î Mecalisü’n-Nefa’is Metin-İnceleme C. I. Elazığ: Fırat Üniversitesi (Eski Türk Dili), Doktora Tezi, 1990.
• Ubeysî, Abdulhamîd Muhammed el-. el-Belâga: Zevk u Menhec –Ru’yetün Cemâliyyetün Menheciyyetün li’d-Dersi’l-Belâği’l-Emsil. Kahire: Tab’atu Hassân, 1405/1984.
• Uludağ, Süleyman. “Nefehâtü’l-Üns”. Diyanet İslam Araştırmaları Ansiklopedisi. 32/521-522. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Vani, Vankulu Mehmed Efendi (Mehmet b Mustafa el-). Vankulu lügati. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.