LİSÂNUDDÎN İBNU'L-HATÎB'İN HAYATI, EDEBİ KİŞİLİĞİ VE ŞİİRİ

Yıl 2022, Cilt: XXV Sayı: 2, 619 - 655, 04.01.2023

Aziz Yavuz

Öz

ÖZ
İber Yarımadası, Arapların önderliğinde sekiz asır boyunca Müslümanların çeşitli ölçeklerde siyasi hakimiyetlerine sahne oldu. Bu süre zarfında, yarımada, Müslümanlar tarafından “Endülüs” olarak adlandırıldı. Müslümanlar, doğudan beraberinde taşıdıkları kültürel, sosyal, siyasal ve ilmi birikimleriyle Endülüs’de yeni bir medeniyet inşa ettikleri gibi Avrupa’nın da aydınlanmasına önemli katkı sağladılar. Bu zaman periyodunda, çok sayıda şair, alim, edip, hekim, tarihçi, filozof, gezgin yetişti. Bunlardan biri de Endülüs’deki son İslam devleti Nasrîler/Benî Ahmer Emîrliği döneminde (635/1238-897/1492) yaşamış olan Lisânuddîn İbnu’l-Hatîb’dir. İbnu’l-Hatîb, Endülüs İslam medeniyetinin en görkemli mimari yapılarından olan Nasrîlerin saltanat merkezi olan el-Hamrâ sarayında yürüttüğü katiplik, vezirlik, elçilik gibi başarılı siyasi hizmetleri, tarihçiliği, hekimliği, şairliği ve edebi kişiliğiyle Endülüs’ün son döneminin en seçkin şahsiyetlerindendir. Edebi, ilmi ve siyasi birikimiyle Endülüs’de ve Mağrib’te büyük bir üne kavuşan İbnu’l-Hatîb, tüm İslam dünyasında aynı şöhreti yakaladı. Özellikle tarih, edebiyat ve tıp ilminde telif ettiği eserleriyle başta İspanya olmak üzere Batı ilim ve edebiyat dünyasında büyük bir ilgi görmektedir. Bu çalışmada, onun hayatı, eserleri, edebi kişiliği ve şiiri üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İbnu'l-Hatîb,, Endülüs,, Arap Şiiri,, Muvaşşah

Kaynakça

• Abbâs, İhsan. Tārîḫu’l-edebi’l-Endelus ‘aṣru’t-tavāif ve’l-murābiṭîn. Ammân: Dâru’ş-Şurûk, 1997.
• Abdunnûr, Cebbûr. el-Mu‘cemu’l-edebî. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi’l-Melâyîn, 1979.
• Ali, Muhammed Kürd. Kunûzu’l-ecdād, Suriye: Edvâu’s-Selef, 2010.
• Atîk, Abdulaziz. ‘İlmu’l-‘arûż ve’l-kāfiye. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-‘Arabiyye, 1987.
• Bağdâdî, Safiyuddîn Abdulmumin b. Abdulhak el- Merāṣıdu’l-itlā‘ ‘alā esmāi’l-emkine ve’l-biḳā‘. 2 Cilt. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• Bekkâr, Yusuf Hüseyin. Bināu’l-ḳaṣîde fî’n-naḳdi’l-Arabiyyi’l-ḳadîm. Beyrut: Dâru’l-Endelus, 1982.
• Besec, Ahmed Hasan. Lisānuddîn İbnu’l-Ḫaṭîb: ʿAṣruhu, bîʾetuhu, ḥayātuhu ve ās̱āruhu. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1994.
• Boleli, Nusrettin. Belâgat (Beyân-Me‘ânî-Bedî‘ ilimleri) Arap Edebiyat. İstanbul: Marmara Üniversitesi, İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 8. Basım, 2013.
• Bulut, Ali. Belâgat Meânî-Beyân-Bedî‘. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 5. Basım, 2015.
• Câsim el-Ubûdî-Cengiz Tomar, “İbnü’l-Hatîb, Lisânuddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/74-76. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Çağmar, M. Edip. Alıştırmalarla Belâgat. İstanbul: Ravza Yayınları, 2013.
• Çetin, Nihad M. Eski Arap Şiiri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1973.
• Çetin, Nihad M. “Arûz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/424-437. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Dâye, Muhammed Rıdvan ed- fî’l-Edebi’l-Endelus. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2000.
• Dayf, Ahmed. Belāġatu’l-‘Arab fî’l-Endelus, Kahire: Matba‘atu Mısır, 1924.
• Dayf, Şevkî. ‘Aṣru’d-duvel ve’l-imārāt fî’l-Endelus, Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 1989.
• Dayf, Şevkî. el-Fenn ve meẕāhibuhu fî’ş-şi‘ri’l-‘Arabî. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 11. Basım, ts.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyat Tarihi IV Osmanlı Dönemi (Mısır ve Bilâdu’ş-Şam Bölgesi). Erzurum: Fenomen Yayınları, 2015.
• Durmuş, İsmail. “Üslûp”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/383-385. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Elmalı, Hüseyin. “Kaside”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/562-564. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Enîs, İbrahim. Musîḳa’ş-şi‘r. Kahire: Mektebetu’l-Ancelû’l-Mısriyye, 2. Basım, 1952.
• Ergin, Mehmet Mesut. “Osmanlı Dönemi Arap Şiirinde Sosyal Unsurlar”, Nüsha, 6/21 (Bahar 2006), 42-67.
• Esîr, Ziyâuddîn b. el- el-Mes̱elu’s-sāir fî edebi’l-kātib ve’ş-şā‘ir. 3 Cilt. thk. Ahmed el-Hûfî-Bedevî Tabâne. Kahire: Dâru Nahda, ts.
• Ferruh, Ömer. Tārîḫu’l-edebi’l-‘Arabî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi’l-Melâyîn, 1983.
• Goldziher, Ignace. Klasik Arap Literatürü, çvr. Rahmi Er-Azmi Yüksel. Ankara: Vadi Yayınları, 2012.
• Hafâcâ, Muhammed Abdulna‘îm. el-Edebu’l-Endelus et-teṭavvur ve’t-tecdîd. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1992.
• Hâşimî, Ahmed el- Mîzānu’z-ẕeheb fî ṣanā‘ati şi‘ri’l-Arab. thk. Alâuddîn Atiye. Beyrut: Mektebetu Dâri’l-Beyrûtî, 3. Basım, 2006.
• Hâşimî, Ahmed el- Cevāhiru’l-belāġa, Lübnan: Muessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfe, 2. Basım, 2014.
• Hatîb, Nebil Halid el- Lisānuddîn İbnu’l-Ḫaṭîb. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-‘Arabiyye, 2013.
• Herût, Abdulhalim Huseyin el- Muveşşaḥātu Lisāniddîn İbni’l-Ḫaṭîb. Ammân: Dâru’l-Cerîr li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2. Basım, 2012.
• Heykel, Ahmed. el-Edebu’l-Endelusî. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 1985.
• İbn Gâzî, Muhammed el-‘Usmânî. er-Ravżu’l-hetûn fî aḫbāri Miknāseti’z-zeytûn. thk. Abdulvahab İbn Mansûr. Rabat: el-Matba‘atu’l-Melikiyye, 2. Basım, 1988.
• İbn Hacer, Şihâbuddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Kenânî el-‘Askalânî. ed-Duraru’l-kāmine fî a‘yāni’l-mieti’s-s̱āmine. 3 Cilt. Haydar Âbâd: Dâiretu’l-Ma‘ârifi’l-‘Usmâniyye, 1414/1993.
• İbn Hacer, Şihâbuddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Kenânî el-‘Askalânî. İnbāu’l-ġumr bi-enbāi’l-‘umr. 1 Cilt. thk. Hasan Habeşî. Kahire: Lecnetu İhyai’t-Turâsi’l-İslâmî, 1969.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. et-Taʿrîf bi’bn Ḫaldûn ve rıhletu garben ve şarken. Lübnan: Dâru’l-Kitâbi’l-Lubnânî, 1979.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Muḳaddimetu İbn Ḫaldûn. 2. Cilt. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. Dımaşk: Mektebetu’l-Hidâye, 2004.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Tārîḫu İbn Ḫaldûn: el-‘İber ve divānu’l-mubtede’ ve’l-ḫaber fî tārîḫi’l-‘Arab ve’l-Berber ve men ās̱arahum min ẕevî’s-sulṭāni’l-ekber. 7 Cilt. nşr. Halil Şahâde. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2000.
• İbn ‘İmâd, Ebû’l-Feth Abdulhay el-Hanbelî. Şeẕerātu’z-ẕeheb fî aḫbār men ẕeheb. 8 Cilt. thk. Abdulkadir el-Arnâûd-Mahmud el-Arnâûd. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1996.
• İbn Manzûr, Ebû Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mukerrem el-Ensârî. Lisānu’l-‘Arab. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• İbnu’l-Mu‘tezz, Abdullah. Kitābu’l-bedî‘. nşr. İgnatıus Kratchkovsky. Beyrut: Dâru’l-Mesîre, 3. Basım, 1982.
• İbn Senâ’ el-Mulk, Ebû’l-Kasım Hibetullah b. Cafer. Dāru’t-ṭirāz fî ‘ameli’l-muvaşşaḥāt. thk. Cevdet er-Rikâbî. Şam: y.y., 1949.
• ‘İnân, Muhammed Abdullah. Lisānuddîn İbnu’l-Ḫaṭîb: Ḥayātuhû ve turās̱uhu’l-fikrî. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1968.
• ‘İnân, Muhammed Abdullah. Devletu’l-İslâm fî’l-Endelus nihāyetu’l-Endelus ve tārîḫu’l-‘Arabi’l-munteṣirîn. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1997.
• Kartâcanî, Ebû’l-Hasen Hazim el- Minhācu’l-buleğā ve sirācu’l-udebā’, thk. Muhammed el-Habîb İbnu’l-Hûca, (Tunus: ed-Dâru’l-‘Arabiyye li’l-Kitâb, 3. Basım, 2008).
• Kasabcî, ‘Issâm. Lisānuddîn İbnu’l-Ḫaṭîb: Ḥayātuhu ve fikruhu ve şiʿruhu. Halep: Mudîretu’l-Kutub ve’l-Matbû‘âti’l-Câmi‘iyye, 1994.
• Kayravânî, İbn Raşîk el- el-‘Umde fî meḥāsini’ş-şi‘r ve naḳdih. 1 Cilt. thk. en-Nebvâ Abdulvahid Şe‘lân, Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 2000.
• Kazvînî, Celâluddîn Muhammed b. Abdurrahman el-Hatîb el- el-Îżāḥ fî ‘ulûmi’l-belaġa, nşr. ‘İmâd Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Mektebetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, 5. Basım, 2011.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-muellifin. 3 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Rasâle, 1993.
• Ketânî, Ebî Abdullah Muhammed b. Cafer el- Selvetu’l-enfās ve muḥādes̱etu’l-ekyās ‘an akbere mine’l-‘ulemā’ ve’s-ṣuleḥā’ bi Fâs. 3 Cilt. thk. Muhammed Hamza b. Ali el-Ketânî. Fas: el-Mevsu‘atu’l-Ketâniyye li’t-Târîh, ts.
• Lisânuddîn İbnu’l-Hatîb, Tārîḫu’l-Maġribi’l-ʿArabî fî ʿaṣri’l-vasîṭ el-kısmu’s-s̱ālis̱ min kitābi a‘mālu’l-a‘lām, thk. Ahmed Muhtâr el-Abbâdî-Muhammed İbrahim el-Kettânî. Dâru’l-beyzâ: Dâru’l-Kitâb, 1964.
• Lisânuddîn İbnu’l-Hatîb. Dîvānu Lisāniddîn İbni’l-Ḫaṭîb es-Selmānî. thk. Muhammed Miftâh. Dâru’l-beyzâ: Dâru’s-Sekâfe, 1989.
• Lisânuddîn İbnu’l-Hatîb. er-Ravżatu’t-taʿrîf bi’l-ḥubbi’ş-şerîf. thk. Muhammed el-Kettânî. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe-Dâru’l-Beyzâ’, 1970.
• Lisanuddîn İbnu’l-Hatîb. el-İḥāṭa fî aḫbri Ġırnāṭa. thk. Muhammed Abdullah ‘İnân. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 2. Basım, 1978.
• Lisânuddîn İbnu’l-Hatîb, Aʿmālu’l-aʿlām fî men bûyiʿa ḳable’l-iḥtilām min mulûki’l-İslâm. 2 Cilt. thk. Seyyid Kesrûyî Hasan. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2002.
• Lisânuddîn İbnu’l-Hatîb, er-Raḳmu’l-ḥulel fî naẓmi’d-duvel. Tunus: el-Matba‘atu’l-‘Umumiyye, 1316/1959.
• Lisânuddîn İbnu’l-Hatîb, Nufāżatu’l-cirāb fî ʿulāleti’l-i‘tirāb. 2 Cilt. nşr. Ahmed Muhtâr el-‘Abbâdî. Dâru’l-beyzâ: Dâru’n-Neşri’l-Mağribiyye, ts.
• Lisânuddîn İbnu’l-Hatîb. Nufāżatu’l-cirāb fî ʿulāleti’l-i‘tirāb. 3 Cilt. thk. es-Sa‘diyye Fâgıyye, Rabat: Dâru’l-beyzâ, 1989.
• Lisânuddîn İbnu’l-Hatîb. el-Lemḥatu’l-bedriyye fi’d-devleti’n-Naṣriyye. nşr. Muhibuddîn el-Hatîb. Kahire: Matba‘atu’s-Selefiyye, 1347/1928.
• Makkarî, Ahmed b. Muhammed el-Tilmisânî el- Nefḥu’ṭ-ṭîb min ġuṣni’l-Endelusi’r-raṭîb ve ẕikru vezîrihā Lisāniddîn İbni’l-Ḫaṭîb. 5 Cilt. thk. İhsân Abbas. Beyrut: Daru Sâdır, 1968.
• Makkarî, Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed el-Tilemsânî el- Ezhāru’r-riyāż fî aḫbāri ʿİyāż. 1 Cilt. thk. İbrahim el-Ebyârî vd. Kahire: Matba‘atu Lecneti’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1939.
• Matlûb, Ahmed. Mu‘cemu’n-naḳdi’l-‘Arabî el-ḳadîm. 1 Cilt. Bağdat: Dâru’ş-Şuûni’s-Sekâfiyyeti’l-‘Âmme, 1989.
• Mecduddîn Muhammed b. Yakub el-Feyrûzâbâdî, el-Kāmûsu’l-muhîṭ, Beyrut: Şeriketu Dâri’l-Erkam, ts.
• Medenî, es-Seyyid Ali Sadruddîn b. Ma‘sûm el- Envāru’r-rebî‘ fî envā‘i’l-bedî‘. 3 Cilt. thk. Şakir Hadî Şukr. Kerbela: Mektebetu’l-‘İrfân, 1968.
• Nubâhî, Ebû’l-Hasan b. Abdullah en- Tārîḫu’l-ḳudāti’l-Endelus, thk. Lecnetu’l-İhyâu’t-Turâsi’l-Arabî. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîd, 1980.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (Siyasi Tarih). Ankara: Türkiye Diyanet Yayınları Vakfı, 3. Basım, 2016.
• Özen, Şükrü. “İbn Kunfüz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/143-144. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Palencia, Angel Gonzalez. Historia de la Literatura Arabigo-Espanola (Tārîḫu’l-fikri’l-Endelus). trc. Huseyin Mu’nis. Kahire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1955.
• Parlak, Nizamettin. Lisânüddîn İbnü’l-Hatîb’in Siyasi Kişiliği ve Tarihçiliği. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2012.
• Samancı, Yusuf Sami. Arap Şairlerden Mencek Paşa el-Yusufî ve Şiiri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Sekkâkî, Ebû Yakub Yusuf es- Miftāḥu’l-‘ulûm. nşr. Na‘îm Zerzûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1983.
• Selâvî, Ebû’l-‘Abbâs Ahmed b. Hâlid en-Nâsırî es- el-İstiḳṣā liaḫbāri duveli’l-Maġribi’l-aḳṣā, 3 Cilt. thk. Cafer en-Nâsırî-Muhammed en-Nâsırî. Dâru’l-beyzâ: Dâru’l-Kitâb, 1418/1997.
• Seyid, Emin Ali es- fî ‘İlmi’l-kāfiye, Kahire: Mektebetu’z-Zehrâ’, ts.
• Suzan, Yahya. Arap Şiirinde Muhammes ve Tahmîs. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali eş- el-Bedru’ṭ-ṭāliʿ bi-meḥāsini men baʿde’l-ḳarni’s-sābiʿ. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Teftâzânî, Sa‘duddîn et- el-Muṭavvel:Şerḥu’t-telḫîṣi’l-miftāḥi’l-‘ulum. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 6. Basım, 2013.
• Tıtvânî, Muhammed b. Ebî Bekr et- İbnu’l-Ḫaṭîb min ḫilāli kutubihi. 1 Cilt. Tıtvân: Dâru’t-Tibâ‘ati’l-Mağribiyye, 1954.
• Tural, Hüseyin. Arap edebiyâtında arûz. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Yıldız, Musa. “Zecel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/176-177. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Zeyyâd, Ahmed Hasan ez- Tārîḫu’l-edebi’l-Arabî. Kahire: Dâru Nahda, ts.