ENDÜLÜS BİYOGRAFİ YAZICILIĞINDA YENİ BİR DÖNEM: ZÜBEYDÎ’NİN ṬABAḲÂTÜ’N-NAḤVİYYÎN VE’L-LUĠAVİYYÎN’İ İLE İBNU’L-FARADİ’NİN ṬÂRÎḤU ʿULEMÂİ’L-ENDELÜS ADLI ESERLERİ ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR TAHLİL

Yıl 2023, Cilt: 26 Sayı: 2, 382 - 398, 03.01.2024

Figen Akay

https://doi.org/10.58852/dicd.1371511

Öz

Hicrî 4/ Mîlâdî 11. Yüzyılda tarih sahnesinde boy gösteren Endülüs Emevî halifeliği devri, siyasi birliğin yanı sıra ilmî ve fikrî olgunluğa şahitlik etmiş, bu olgunluk da çeşitli ilim ve bilgileri kapsamıştır. Bu ilimler arasında Zübeydî (ö. 379/989) ve İbnu’l-Faradî’nin (ö. 403/1013) öne çıktığı tarih ilmi de vardır. Genel olarak Endülüs tarihi kütüphanesini ve özel olarak biyografi sanatını zenginleştirmeye katkıda bulunan bu iki isme ait olan Ṭabaḳâtü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn ile Ṭârîḥu ʿulemâi’l-Endelüs adlı eserler Arap edebiyatı açısından önemli sayılacak bazı bilgiler içermektedir. Çünkü bu eserler H. 4-5/M. 10-11 tarih aralığında Endülüs’te yaşamış olan nahiv ve dil âlimlerini içermesi bakımından son derece önemli bir yere sahiptir. Bu iki eser üzerinde yapılan bazı tespit ve değerlendirmeler bu makalenin konusu olarak seçilmiştir. Bu çerçevede makale bir giriş, iki bölümden oluşmaktadır. Makalenin giriş kısmında Zübeydî ve İbnu’l-Faradî’nin araştırmamıza konu olan eserlerinin tarihi arka planına ışık tutmak ve yazarlarının içinde yaşadıkları asırda Endülüs’te sosyo-kültürel ortam göz önüne alınarak ilmî birikimlerinin anlaşılması noktasında giriş mahiyetinde bilgiler verilmiştir. Makalenin birinci bölümünde sırasıyla Zübeydî’nin ve İbnu’l-Faradî’nin kısa biyografileri aktarılmıştır. Ayrıca kendilerinin ilim talebi için yaptığı yolculuklar, hocaları, öğrencileri ve eserleri kısaca tanıtılmıştır. Makalenin ikinci bölümde ise Zübeydî’nin Ṭabaḳâtü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn’i ile İbnu’l-Faradî’nin Ṭârîḥu ʿulemâi’l-Endelüs adlı eserlerinden hareketle, bu iki eserin Endülüs biyografi yazıcılığındaki konumu ve önemine binaen bazı tespit ve değerlendirmeler yapılmıştır. Bu çerçevede her iki eser içerik ve üslup olarak ele alınmış, benzer ve farklı yönleri göz önünde bulundurularak karşılaştırılmalı olarak analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap dil, ve belâgati, Endülüs edebiyatı, nahiv, biyografi yazıcılığı, dil

Kaynakça

• Adıgüzel, Cumhur Ersin. “Endülüs’te Biyografi Yazıcılığının Doğuşu ve Gelişimi (III-VII/IX-XIII. Yüzyıllar)”. İslam Te’lif Geleneğinde Biyografi Yazıcılığı.
• Bağdatlı, Babanzade İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâi’l-müellifîn ve âsârü’l-müsannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Millî Eğitim Basınevi, 1370–1951.
• Bağdatlı, Babanzade İsmail Paşa. Îzâhu’l-meknûn fî’z-zeyli alâ keşfi’z-zunûn. 2 Cilt. Lübnân: İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, 1428–2008.
• Dabbî, İbn Umeyre Ahmed b. yahya b. Ahmed, Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs. Kâhire: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1386–1967.
• Fîruzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecdüddin Muhammed b. Yakub, el-Bülğa fî terâcimi eimmeti’n-nahv ve’l-luğa, thk. Muhammed Mısrî, Dımeşk: Dâru Sa‘du’d-Dîn, 1419-1999.
• Humeydî, Ebû AbdillahMuhammed b. Fettûh b. Abdillah. Cezvetü’l-muktebis fî târîhi ulemâi’l-Endelüs. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Tunus: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1428–2008.
• İbn Beşküvâl, Ebu’l-Kâsım Halef b. Abdülmelik b. Mes’ûd. es-Sıla fi târîhi e’immeti’l-Endelüs ve ulemâihim ve muhaddisihim ve fukahâihim ve üdebâihim. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 2 Cilt. Tunus: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1431–2010.
• İbn Ferhûn, İbrâhim b. Ali b. Muhammed. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî ma’rifeti a’yan ulema’i’l-mezheb. 2 Cilt. Kahire: Dâru’-Türâs, 1391–1972.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-’Ayân ve enbâü ebnâi’z-zemân. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1397–1977.
• İbn Hayr, Ebû Bekir Muhammed b. Hayr b. Ömer b. el-İşbîlî. Fehresetü İbn Hayr el-İşbîlî. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Tunus: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1430–2009.
• İbn Hayyân, Ebü’l-Mervân Hayyân b. Halef b. el-Hüseyin el-Emevî. el-Muktebes min enbâi ehli’l-Endelüs. thk. Mahmud Ali Mekkî. Kahire: Meclisü’l-’Âlâ li’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1414–1994.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kûtî ez-Zâhirî. Tavku’l-Hamâme fi’l-’Ülfeti ve’l-’Üllâf. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Müessetü’l-Arabiyye, 1407–1987.
• İbnu’l-Faradî, Ebu’l-Velîd Abdullah b. Muhammed b. Yusuf. Târîhu Ulemâi’l-Endelüs. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Mısriyye li’t-Telîf ve’t-Terceme, 1385–1966.
• İbnu’l-Kıftî, Ebü’l-Hasan Cemaleddin Ali b. Yusuf b. İbrahim İnbâhü’r-ruvât alâ enbâhi’n-nühât, I-IV, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kâhire: Dârü’l-fikri’l-arabî, 1406-1986.
• Keçeli, Şeymanur. İbnü’l-Faradî ve Târîhu Ulemâi’l-Endelüs adlı eserin tanıtım ve değerlendirilmesi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Marmara Üniversitesi, 2017.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-müellifîn: terâcimü musannifi’l-kütübi’l-arabiyye. 16 Cilt. Beyrut: İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Makkarî, Ebu’l-Abbâs Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed el-. Nefhü’t-tîb min ğusni’l-Endelusi’r-ratîb ve zikrü vezîriha Lisâniddîn İbni’l-Hatîb. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1387–1968.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları Siyasi Tarih. Ankara: TDV Yayınları, 4. Basım, 2017.
• Zevalsiz, Halit. “Zübeydî, Ebû Bekr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/ 519-520. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Ziriklî, Hayrettin ez-. el-A’lâm kâmûsu terâcim li-eşheru’r-ricâli ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-müsta’ribîn ve’l-müsteşrikîn. I-IX Cilt. Beyrut, 3. Basım, ts.
• Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. El-Hasan b. Ubeydullah Tabakâtü’n-nahviyyîn ve’l-luğaviyyîn, thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim, Kâhire: Dârü’l-Meârif, 1404-1984.