KIRMANCKİ (ZAZACA) MASALLARDA YILAN MOTİFİ

Yıl 2025, Sayı: 39, 283 - 302, 07.07.2025

Pınar Yıldız

https://doi.org/10.15182/diclesosbed.1603960

Öz

Eski medeniyetlerden günümüze yılan motifi milletlerin mitoloji ve inançlarında görülmektedir. Yılan, yeraltında yaşadığından, gömlek değiştirdiğinden, aynı zamanda kendisinde hem zehri hem de panzehri bulundurduğundan düalist bir yapıya sahiptir. Yılanın bu işlev ve temsiliyeti birçok medeniyet gibi Kürt mitolojisi ve inanç sisteminde de baskın bir şekilde görülmektedir. Yılan, Kürt mitolojisi ve inanç sisteminde de düalist bir yapı sergiler ki aynı zamanda hem pozitif hem de negatif özelliklere sahiptir. Eski inanç sistemleri ve mitoloji zaman içerisinde toplumların yaşamında doğrudan bir etkiye sahip olmasa da dolaylı yollardan insanların yaşam şekilleri, inanç ve düşünce yapılarını etkilerler. Bu özellikler dil, deyim, atasözleri ve bilhassa folklorik metinlerde etkisini göstermektedir. Folklorik metinlerden masallar; toplumların bakış açıları, düşünce yapıları ve inanç sistemlerini yansıtırlar. Masallarda genellikle mitoloji ve inançların etkileri de görülmektedir. Kırmancki (Zazaca) masallarda da yılan motifi önemli bir yer tutmaktadır ve masallarda bu motif farklı işlevlere sahiptir. Bu çalışmada Zazaca masallarda yılan motifinin işlev ve temsiliyetini göstermeye çalıştık. Yılanın düalist yapısı Zazaca masallara nasıl yansımıştır? Yılan motifinin düalist yapısından kaynaklı, dost-düşman; şifa verici- zehirleyen; yok eden-yaratıp yenileyen gibi özellikleri Zazaca masallarda nasıl işlenmiştir? Masalların kurgusunda yılan nasıl bir işleve sahiptir? Bu çalışmada üç alt başlık çerçevesinde bu sorulara cevaplar aramaya çalıştık.

Anahtar Kelimeler

yılan , zazaca masallar , motif , zazaca masallarda yılan

ESTANEKANÊ KIRMANCKÎ (ZAZAKÎ) DE MOTÎFÊ MARÎ

Öz

Medenîyetanê kehenan ra motîfê marî mîyanê mîtolojî û bawerîyanê şaran de xo mojneno ra. Mar seba ke zafane binê erdî de ciwîyeno, qaşik (çerme) bedilneno, heman wextî de hem jehrî û panjehrî xo de hewêneno, wayîrê temsîlîyetêkê dualîstî yo. Nê temsîlîyetê marî sey zafê medenîyetan morê xo dayo mîtolojî û bawerîyanê kurdan ro zî. Înan de mar reyna wayîrê yew temsîlîyetê dualîstî yo ke hem wayîrê xususîyetanê pozîtîf hem zî negatîfî yo. Xususîyetê bawerîyanê kehenan û mîtolojîkî mîyanê wextî de rasterast mîyanê cuya şarî de xo nêmojnê ra zî bi şekilêk cuya înan ser o, bawerî, fikirîyayîş û ewnîyayîşê înan ser o tesîrêk verdanê. Merdim nê tesîrî ziwan, îdyom, vateyê verênan û bîlhesa metnanê folklorîkan de vîneno. Metnanê folklorîkan ra estanekî; ewnîyayîş, fikirîyayîş û bawerîyanê şarî mojnenê ra. Nê estanekan de merdim tesîrê mîtolojî û bawerîyan zî vîneno. Estanekanê kirmanckî (zazakî) miyan de motîfê marî wayîrê cayêkê zaf muhîmî yo ke zafane estanekan de bi fonksîyonanê cîya-cîyayan xo mojneno ra. Na xebate de ma hewl da ke estanekanê zazakî mîyan de fonksiyon û temsîlîyetê marî bimojnê ra. O temsîlîyetê marî yo dualîstî, mîyanê estanekanê zazakî de gelo xo senîn mojnayo ra? Motîfê marî yo dualîsto sey dişmen-dost; şîfadar-jehrker; xelaqkerdox-xeleqnayox estanekanê zazakî de senîn ameyo mojnayene? Gelo mar mûniteyê estanekan de wayîrê fonksîyonêkê senînî yo? Ma na xebate de derûdormeyê hîrê beşan û sernameyan de dekewtê cewabanê nê persan dima.

Anahtar Kelimeler

mar , estanekê zazakî , motîf , estanekanê zazakî de mar

SNAKE MOTIF IN KIRMANCKİ (ZAZAKİ) FAIRY TALES

Öz

From ancient civilizations to the present, the snake motif is seen in the mythologies and beliefs of nations. Since the snake lives underground, changes its skin, and also has both poison and antidote, it has a dualistic structure. This function and representation of the snake is dominant in Kurdish mythology and belief system, as in many civilizations. The snake has a dualistic structure in Kurdish mythology and belief system, and it has both positive and negative features at the same time. Although ancient belief systems and mythology do not have a direct effect on the lives of societies over time, they indirectly affect people’s lifestyles, beliefs and thought structures. These features show their effects in language, idioms, proverbs and especially in folkloric texts. Tales from folkloric texts reflect the perspectives, thought structures and belief systems of societies. The effects of mythology and beliefs are also generally seen in tales. The snake motif also has an important place in Kırmancki (Zazaki) tales and this motif has different functions in tales. In this study, we tried to show the function and representation of the snake motif in Zazaki tales. How is the dualistic structure of the snake reflected in Zazaki tales? How are the features of the snake motif, such as friend-enemy; healing-poisoning; destroying-creating and renewing, processed in Zazaki tales due to its dualistic structure? What is the function of the snake in the plot of tales? In this study, we tried to find answers to these questions within the framework of three subheadings.

Anahtar Kelimeler

snake , zazaki tales , motif , snake in zazaki tales

Kaynakça

• Abiha, B. Ç. (2014). Anadolu türk kültür geleneğinde şahmaran. (YÖK Tez Merkezi, Doktora). Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Akman, İ. (2017). Halk inanışları, halk anlatıları ve doğaüstü olaylar bağlamında nikâhlı (morıber) romanı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi(10/51), 11-18.
• Aldatmaz, N. G. (2014). Folklorê kirmancan ser o. Dîyarbekir: Roşna
• Beck, R. (2006). The religion of the mithras cult in the roman empire (Mysteries of the unconquered sun). New York: Oxford University Press.
• Biçer, Ö. (2024). Mîyanê zazayanê sunîyan de bawerîyê puçî: nimûneya mintiqaya gêlî. (YÖK Tez Merkezi, Yüksek Lisans). Unîversîteya Artukluyî ya Mêrdînî, Enstîtuyê Ziwananê Ganîyan yê Tirkîya, Şaxê Mayzanistê Ziwan û Kulturê Kurdan.
• Bor, Î. (Dü.). (2013). Vistonikê dadîye mi. Dîyarbekir: Roşna.
• Campbell, J. (2024). Kahramanın sonsuz yolculuğu. (S. Gürses, Çev.) İstanbul: İthaki.
• Çîçek, A. A. (Dü.). (2012). Sayê marû, estanikanê xinis û têkmanî ra. Îstanbul: Vate.
• Çîçek, A. A. (Dü.). (2020). Dewrês (estanikanê erzinganî ra). Îstanbul: Vate.
• Çîçek, A. A. (Dü.). (2021). Cindî (estanikanê çewlîgî ra). Îstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Çîçek, A. A. (Dü.). (2021). Gulîsinêm (estanikanê licê ra). Îstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Çîçek, M. (2014). Mêşa dengize, estanikanê gimgimî ra. Îstanbul: Vate.
• Deniz, D. (2024). Shâmaran, the neolithic eternal mother, love and kurds. London: Lexington Books.
• Erdoğmuş, H. (Dü.). (2018). Dara hênî (cografya, sanikî, meselayî, vateyê verênan). Dîyarbekir: Roşna.
• Gedik, S. (2019). Anadolu sahası masal ve efsanelerinde yılan-şahmaran. (YÖK Tez Merkezi, Doktora). Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı.
• Kaya, A. (2018). Estanikê bongilanî. Îstanbul: Vate.
• Keskin, N. (2019). Folklor û edebiyata gelêrî. Stembol: Avesta.
• Kırkan, A. (2022). Motîfên mîtolojîk di edebiyat û folklora kurdîya zazakî de. S. Vali, & K. Subaşı (Dü) içinde, Mîtos û edebiyat (Mîtosên kurdo îranî di edebîyata kurdî de) (s. 363-383). Ankara: Nûbihar.
• Kurij, S. (Dü.). (2014). Arwûn û lûy (sonikî çoligî). Îstanbul: Nûbihar.
• Laçîn, Ş. (Dü.). (2016). Estanikan û meselayanê gêlî ra. Îstanbul: Roşna.
• Licokic, M. (Dü.). (2007). Sanikan û deyîranê licê ra. Îstanbul: Vate.
• Gılgamış destanı. (2022). (S. Maden, Çev.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Mîrvanî, S. (Dü.). (2012). Kal mûsenî zeydûnû (folklorê mîyaran ra). Îstanbul: Vate.
• Mükan, M. (Dü.). (2017). Sanikê ma-2. Îstanbul: Fam Yayınları.
• Öncel, Ö. (2024). Nêrînek li sembola durr, kase û mar di mîta afirandinê ya êzdîyan de. A. Kırkan, & Y. Cengiz (Dü) içinde, Mîtolojîya kurdo-îranî (s. 83-98). Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları.
• Propp, V. (2018). Masalın biçimbilimi. (M. Rifat, & S. Rifat, Çev.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Sivri, M., & Akbaba, C. (2018). Dünya mitlerinde yılan. folklor/edebiyat, 24(96), 53-64.
• Sokolov, Y. M. (2018). Folklor: tarih ve kuram. (Y. Özer, Çev.) Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• Sümer, N. (2016). Dinsel ve mitolojik bir sembol olarak yılan. The Journal of Academic Social Science Studies(43), 275-288.
• Vali, S. (2018). Kurdên yarsan (dîrok û mîtolojî). (S. O. Reşitoğlu, Çev.) Stembol: Avesta.
• Vali, S. (2024). Sembola "xirabîyê" di bîra kolektîf ya kurdan de: mîtosa zehak di şahnameyên kurdî de. A. Kırkan, & Y. Cengiz (Dü) içinde, Mîtolojîya kurdo-îranî (s. 6-31). Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları.