MÜNTEHABÂT-I AHMED CÂVİD BEY İSİMLİ ESERİN KAYNAKLARINDAN ENVERÎ TÂRÎHİ’NİN İKİNCİ CİLDİ

Yıl 2018, Sayı: 21, 240 - 260, 01.12.2018

Hikmet Çiçek

Öz

Osmanlı Devleti’nde tarih yazıcılığı, kuruluşuna nazaran geç bir tarihte XV. yüzyılda başlamıştır. Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemine ait yabancı kaynakların verdikleri bilgiler ise çok sınırlı mahiyettedirler. Bu dönemde kaleme alınan ilk kaynaklar, devletin kuruluşundaki gaza ve cihad anlayışına uygun olarak fetihname ve gazaname türünden eserlerdir. Devletin siyasi alandaki ilerlemesi ile beraber tarih yazıcılığında da gelişmeler meydana gelmiştir. II. Murad devrinde yabancı dillerde Arapça ve Farsça yazılmış eserlerin tercüme faaliyetleri yapılmıştır. Fatih Sultan Mehmed dönemine gelindiğinde ilk müstakil dünya ve Osmanlı tarihlerini yazma çabalarının yanında, yarı resmî tarih yazıcılığı olan şehnameciliğin temelleri atılmıştır. Sultan II. Bayezid’in saltanatı tarih yazıcılığında büyük ilerlemeler görülmüş ve tarih yazıcılığı artık sağlam temellere oturtulmuştur. XVI. yüzyılda fetihname geleneğinin devamı niteliğindeki Selimname ve Süleymannameler kaleme alınmıştır. Ayrıca Kanuni Sultan Süleyman dönemi tarih yazıcılığının bir diğer önemli yanı ise şehnameciliğin yerleşmiş olmasıdır. XVII. yüzyıl Osmanlı tarihçiliğinde yabancı dilde ve Türkçe dünya tarihlerinin yanında özel tarihçelerin ve monografik eserlerin miktarında da belirgin bir artış meydana gelmiştir. XVIII. yüzyıl Osmanlı tarih yazıcılığı Divanıhümayun’daki kalemine bağlı olarak kurulan vekāyiʻnüvisliğin oluşturulması resmî bir mahiyet almıştır. Osmanlı Devleti’nde vekāyiʻnüvis olarak görev yapanlardan biri de Sadullah Enverî Efendi’dir. Sultan III. Mustafa, I. Abdülhamid ve III. Selim dönemlerinde aralıklarla beş kez vekāyiʻnüvislik görevini ifa eden Sadullah Enverî Efendi, bu hizmeti mukabilinde yedi cüz ve üç ciltten müteşekkil Enverî Tarihi isimli eserini meydana getirmiştir. Vekāyiʻnüvisliğin ihdası ile birlikte resmî tarih yazıcılığının yanında özel tarihçelerin de yazımı devam etmiştir. XIX. yüzyılda özel tarihçe yazarlarından biri olan Ahmed Câvid Efendi, Müntehabat isimli eserini kaleme almıştır. Bu eserinde H. 1032-1887/M. 1623-1774 ve H. 1187-1206/M. 1774-1791 tarihleri arasındaki Osmanlı-Rus münasebetlerini konu edinmiştir. Müntehabat’ında Kâtip Çelebi gibi tarihçelerin yanında vekāyiʻnüvislerin eserini de kullanmıştır. Eserinin son kısmı kendi gözlem ve bilgilerine dayanmaktadır. Eserinin ikinci cildinde Enverî Tarihi’nin ikinci cildindeki Osmanlı-Rus münasebetlerini eklemiştir. Bu çalışmada Ahmed Câvid Efendi’nin Sadullah Enverî Efendi’nin Enverî Tarihi’ni kaynak olarak kullanma tarzı ele alınmıştır. Ahmed Câvid Efendi’nin Enverî Tarihi’ndeki konuların doğrudan alınanlar, kısmi ya da kısaltılarak değiştirilenler ve özet mahiyetinde kullanılanlar tespit edilmeye çalışılmıştır. Ve böylece Osmanlı Devleti’nde tarih yazıcılığında müelliflerin birbirlerinin eserlerinden nasıl faydalandıkları Enverî Tarihi ve Müntehabat eserleri çerçevesinde araştırılmıştır

Anahtar Kelimeler

Sadullah Enverî Efendi, Ahmed Câvid Efendi, XVIII. Yüzyıl, Vekāyiʻname, Vekāyiʻnüvis

THE SECOND VOLUME OF "ENVERÎ TÂRÎHİ" AMONG THE SOURCES OF THE BOOK NAMED "MÜNTEHABÂT-I AHMED CÂVİD BEY

Öz

Historiography in the Ottoman State was initiated in the 15th century, relatively late regarding its foundation. The information provided by the foreign sources about the foundation era of the Ottoman State is limited. In accordance with the holy-war and conquest concepts in the foundation period of the state, the first records were held in conquest-narration and holy-war-narration type. In parallel with the political improvement of the state, developments were observed also in historiography. The books in foreign Arabic and Persian languages were translated during the reign of Sultan Murat II. As per the period of Fatih Sultan Mehmed, besides the attempts to write independent world and Ottoman history, shehname writing came in sight, which was a semi-official historiography. Under the reign of Sultan Bayezid II, major developments were gained in historiography and it was built on strong bases. As a continuum of conquest-narration tradition, Selimnames the historiography of the periods of Sultan Selim I and Suleimannames the historiography of the Sultan Suleiman period were written in the 16th century. Moreover, another important side of the historiography under the reign of the Sultan Suleiman the Magnificent was that Shehname Writing was initiated in this period. As per the 17th century Ottoman historiography, world history writings in Turkish and foreign languages remarkably increased together with special history writings and monographs. Ottoman historiography gained an official identity in the 18th century by creation of historiographer post under the secretariat in the Imperial Council

Anahtar Kelimeler

Sadullah Enverî Efendi, Ahmed Câvid Efendi Historiography, Chronicle, Historiographer.

Kaynakça

• 209/11187, 178/7870
• 1596.
• Sadullah Enverî, Enverî Târîḫi, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, Mensur, Nr. 2437.
• Sadullah Enverî, Enverî Târîḫi, Millet Kütüphanesi, Ali Emirî Kolleksiyonu, Mensur, Nr. 67/1.
• Sadullah Enverî, Târîh-i Enverî, Hidiv Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, Mensur, Nr. 57106.
• Sadullah Enverî, Târîh-i Enverî, Hidiv Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, Mensur, Nr. 56990.
• Sadullah Enverî, Târîh-i Enverî, Hidiv Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, Mensur, Nr. 56992.
• Sadullah Enverî, Târîh-i Enverî, Hidiv Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, Mensur, Nr. 56992
• Sadullah Enverî, Târîh-i Enverî, Hidiv Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, Mensur, Nr. 59510.
• Sadullah Enverî, Târîh-i Enverî, Hidiv Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, Mensur, Nr. 55771.
• Sadullah Enverî, Târîh-i Enverî, Millet Kütüphanesi, Ali Emirî Kolleksiyonu, Mensur, No.67.
• Sadullah Enverî, Târîh-i Enverî, Österreichische, Nationalbibliothek, Mensur, Nr. H.O. 105.
• Sadullah Enverî, Târîh-i Enverî, Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi Bölümü, Mensur, Nr. 590.
• Sadullah Enverî, Târîḫ-i Enverî, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Bağdat Kitaplığı, Mensur, B234.
• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin, (1999), “Osmanlı Tarih Yazıcılığında Tevârih-i Âl-i Osman Geleneği”, Güler Eren (Ed.), Osmanlı, Ankara, VIII, s. 288.
• Afyoncu, Erhan, (2000), “Osmanlı Müverrihlerine Dair Tevcihat Kayıtları-I”, Belgeler, Cilt: 20, Sayı: 24, s. 77-155.
• (2003), “Osmanlı Siyasi Tarihinin Ana Kaynakları: Kronikler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), Cilt: 1, Sayı: 2, İstanbul, s. 101-102.
• (2009), Tanzimat Öncesi Osmanlı Araştırma Rehberi, Yeditepe Yayınları, İstanbul.
• Ahmed Câvid, (1998), Hadîka-i Vekāyiʻ, Haz. Adnan Baycar, TTK., Ankara.
• (2004), Osmanlı Rus İlişkileri Tarihi –Ahmed Câvid Bey’in Müntehabâtı-, Haz. Adnan Baycar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul.
• Ahmed Vâsıf Efendi, (2014), Mehâsinü’l-âsâr ve Hakâikü’l-ahbâr 1774-1779 (H. 1188-1193), TTK., Ankara.
• (1994), Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakāʻilü’l-Ahbâr, Yay. Haz. Prof. Dr. Mücteba İlgürel, TTK., Ankara.
• Aksoy, Hasan, (1995), “Fetihnâme”, DİA., İstanbul, XII, s. 470-472.
• Aktepe, Münir, (1963), “Enverî”, İA, C. 4, Ankara, s. 281-283.
• Anhegger, Robert, (1949), “Fatih Devrinde Yazılmış Farsça Manzum Bir Eser Mu’âli’nin Hünkârnâmesi”, İÜEFTD., Cilt: 1, Sayı: 1, s. 144-166.
• Anonim Osmanlı Kroniği (1299-1512), (2000), Haz. Necdet Öztürk, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Anonim Osmanlı Kroniği [Osmanlı Tarihi (1299-1512)], (2015), Haz. Necdet Öztürk, Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul.
• Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman, (1992), Neşr. F. Giese, Haz. Nihat Azamat, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Âşık Paşaoğlu Tarihi, (1992), Haz. Atsız, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• Babinger, Franz, (2000), Osmanlı Tarih Yazarları Ve Eserleri, (Çev. Coşkun Üçok), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Banarlı, Nihad Sami, (1939), “Amedi ve Dâsitân-ı Tevârih-i Mülûk-i Âl-i Osman”, Türkiyat Mecmuası, 6, İstanbul, s. 49-176.
• Başar, Fahameddin, (2009), “Üsküdar’da Medfun Tarihçiler”, Üsküdar Sempozyumu IV, İstanbul, 6-9 Kasım 2008. (Üsküdar Sempozyumu IV Bildirileri, Üsküdar Belediyesi Yayınları, İstanbul, s. 249-275)
• Bayram, Ü. Filiz, (2014), Enverî Târîhi (Metin ve Tahlil), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Çalışkan, Muharrem Saffet, (2000), (Vekāyiʻnüvis) Enverî Sadullah Efendi Ve Tarihi’nin I. Cildi’nin Metin ve Tahlili (1182-1188/1768-1774), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, (2015), İbn Battûta Seyahatnâmesi, (Çev. A. Sait Aykut), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Erkan, Mustafa, (1996), “Gazavatnâme”, DİA., İstanbul, XIII, s. 439-440.
• Gazavât-ı Sultân Murâd bin Mehemmed Hân-İzladi ve Varna Savaşları (1443-1444) Üzerinde Anonim Gazavâtnâme, (1989), Yay. Haz. Halil Inalcik-Mevlûd Oğuz, TTK., Ankara.
• George Pachymeres, (2009), Bizanslı Gözüyle Türkler, (Çev. İlcan Bihter Barlas), İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul.
• İlgürel, Mücteba, (1995), “Enverî, Sadullah”, DİA., C. 11, İstanbul, s. 268-270.
• İpşirli, Mehmet, (1999), “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Osmanlı, Güler Eren (Ed.), Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, VIII, s. 247-256.
• Kayaalp, İsa, (2002), “Kıvâmî”, DİA., İstanbul, XXV, s. 507.
• Köprülü, M. Fuad, (1978), “Ahmedî”, İA., İstanbul, I, s. 216.-221
• Köse, Osman, (2006), 1774 Küçük Kaynarca Andlaşmaşı (Oluşumu-Tahlili-Tatbiki), TTK., Ankara.
• Kut, Günay, (1989), “Ahmedî”, DİA., İstanbul, II, s. 165-167.
• Levend, Agâh Sırrı, (2000), Ġazavāt-nāmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Ġazavāt-nāmesi, TTK., Ankara.
• Kütükoğlu, Bekir, (1994), Vekāyiʻnüvis-Makaleler-, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul.
• Mehmed Cemâleddin, (2003), Osmanlı Tarih ve Müverrihleri-Âyîne-i Zurefâ-, Haz. Mehmet Arslan, Kitabevi Yayınları, İstanbul.
• Managé, V. L., (1963), “The Menāqıb Of Yakhshi Faqīh”, Bulletin Of The School Of Oriental and African Studies, 26 (1), 50-54.
• (1978), “Osmanlı Tarihçiliğinin Başlangıcı”, (Çev. Salih Özbaran), İstanbul
• Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 9, İstanbul, s. 227-240.
• (1982), “Sultan II. Murad’ın Yıllıkları”, (Çev. Salih Özbaran), İstanbul
• Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi (Fatih Sultan Mehmed’e Hatıra Sayısı), 33, İstanbul, s. 79-98
• Necib Asım, (1329), “Osmanlı Tarihnüvisleri ve Müverrihleri”, Tarih-i Osmanî Encümen-i Mecmuası, Cilt: 1 Sayı: 7, s. 425-428.
• Özcan, Abdulkadir, (2012), “Enverî, Sâdullah”, Yrd. Doç. Dr. Âlim Kahraman (Ed.), Üsküdarlı Meşhurlar Ansiklopedisi, Üsküdar Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, s. 155.
• (1989), “Ahmed Câvid”, DİA., C. 2, İstanbul, s. 52-53.
• (2013), “Osmanlı Tarihçiliğine ve Tarih Kaynaklarına Genel Bir Bakış”, FSM. İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 1, 2013, s. 271-293.
• (2006), “Osmanlı Tarih Edebiyatında Türlere Genel Bir Bakış”, (Compiled By Mustafa Kaçar-Zeynep Durukal), Essays In Honour Of Ekmeleddin İhsanoğlu, I, İstanbul, s. 129- 152.
• (2011), “Tevârih-i Âl-i Osmân”, DİA., İstanbul, XL, s. 579-581.
• (2003), “Fatih Devri Tarih Yazıcılığı ve Literatürü”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İstanbul’un Fethi’nin 550. Yılı Özel Sayısı), 14, Kayseri, s. 55-62.
• (2013), “II. Bayezid Devri Tarihçiliği ve İlk Standart Osmanlı Tarihleri”, FSM. İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 2, İstanbul, s. 141-153.
• (2006) “Kanuni Sultan Süleyman Devri Tarih Yazıcılığı ve Literatürü”, Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoğlu’na Armağan, Zeynep Ertuğ Tarım (Ed.), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 2006, s. 113-154.
• Öztürk, Necdet, (2015), İmparatorluk Tarihinin Kalemli Muhafızları Osmanlı TarihçileriAhmedî’den Ahmed Refk’e-, Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul.
• (1999), “Osmanlılar’da Tarih Yazıcılığı Üzerine”, Güler Eren (Ed.), Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, VIII, s. 257-261.
• Severcan, Şerafettin, (1999), “Süleymannâmeler”, Osmanlı, Güler Eren (Ed.), Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara VIII, s. 301-319.
• Şahin, Haşim, (2013), “Yahşi Fakih”, DİA., İstanbul, XLIII, 180-182.
• Şentürk, Nazif, (2008), Babıâli Vakanüvisleri-İlk Resmi Tarihçiler-, Doğan Kitap, İstanbul.
• Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî, (2014), Türkler Hakkında Gördüklerim ve DuyduklarımMesâlikü’l-Ebsâr-, (Çev. D. Ahsem Batur), Selenge Yayınları, İstanbul.